Topadi. Leksemaning tashqi qobig‘i nomema deb ata- ladi
Yüklə 399,64 Kb. Pdf görüntüsü
|
| “Singlim, ko‘zguni olib keling”
, degan misolda “ko‘zgu” so‘zi o‘zining dastlabki, real (leksik) ma’nosida qo‘llanib, oyna haqidagi tushunchani ifodalamoqda. So‘zning leksik ma’nosi so‘zning to‘g‘ri ma’no - si sanaladi. Masalan, quyosh, yulduz ‒ planeta, bu ma’nolar quyosh, yulduz, xazina so‘zlarining leksik, to‘g‘ri ma’nolari. So‘zning leksik/bosh ma’nosi va uning o‘z ma’nosidagi bir (yoki bir necha) semalar semantik kengaytmaning asosini tashkil etadi. Semantik kengayt- mada, birinchi navbatda, so‘zning o‘z ma’nosi keltiriladi. Shundan so‘ng, agar mavjud bo‘lsa, ko‘chma ma’nolari keltiriladi, ma’lumotlar bazasida buni ifodalovchi teglar qo‘yiladi. Kishilar ishlab chiqarish jarayonidagi, turmush va boshqa sohalardagi o‘z tajribalariga tayanib, so‘zlar- ni o‘xshatish, kinoya, mubolag‘a, sifatlash va boshqa usullar bilan xilmaxil ko‘chma ma’nolarda foydalanadi - lar. Demak, so‘zning o‘z real, leksik, to‘g‘ri ma’nosidan tashqari, o‘xshatish, mubolag‘a yo kinoya kabi usullar bilan boshqa ma’nolarda qo‘llanishi so‘zning ko‘chma ma’nosi deyiladi. Hosila ma’no bir necha yo‘l bilan vujudga kela - di: metafora, metonimiya, sinekdoxa va vazifadoshlik kabi. Hosila ma’no to‘g‘ri, bosh ma’nolar asosida paydo bo‘ladi. Metafora, avvalo, nutq mexanizmi, biror leksema denotatining tashqi, zohiriy o‘xshashligi asosida bosh- qa ma’noni ifodalash uchun ishlatilishi. Metaforik ma’no hosil bo‘lishi uchun quyidagilardan biri sabab bo‘ladi: veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 31 2022-yil 10-son TIL VA ADABIYOT TA’LIMI ANGUAGE AND LITERATURE TEACHING L Я ПРЕПОДАВАНИЕ ЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ Tilshunoslik 1) bir so‘z boshqa so‘zga nisbatan so‘zlovchining ifoda maqsadiga ko‘proq mos va muvofiq bo‘ladi, shu ning uchun birinchisi o‘rnida ikkinchisi qo‘llaniladi; 2) biror denotatning ifodalovchisi bo‘lmaydi va ma’lum bir so‘z boshqa denotatni ham ifodalash uchun qo‘llanadi. Demak, birinchi holda ko‘chirilayotgan so‘z deno- tatning ikkinchi atamasi bo‘lsa, ikkinchi holda birinchi atamasidir. Masalan, “quyi” so‘zi anglatadigan ma’noni “etak” so‘zi qulayroq va to‘laroq ifodalaganligi bois tog‘ning quyi tomoniga nisbatan “etak” so‘zi ishlatilgan. O‘zbek tilida dengizdagi o‘ziga xos jo‘g‘rofiy o‘rinning nomi bo‘lmaganligi bois “qo‘ltiq” so‘zi unga nisbatan ham qo‘llanadi. Agar bu kabi ma’nolar (O‘TIL) lug‘atda aks ettirilgan bo‘lsa, uni semantik kengaytmada belgilab ko‘rsatish zarur. Bu kabi ma’nolar O‘TILda ko‘rsatilmagan bo‘lsa, u holda semantik kengaytmani kengaytirish imkoni yo‘q. Odatda, O‘TILda metaforik ma’nolar keltiriladi. Buni quyidagi so‘z misolida tahlil qilamiz: Yüklə 399,64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|