Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
2.3. Soliq islohotlarini amalga oshirishda rivojlangan davlatlar tajribalari 
Soliq siyosati amalga oshirish borasida rivojlangan davlatlarda ijobiy 
tajribalar to’plangan. Ulardagi bu siyosatning izchil amalga oshirilishi davlat 
byudjeti daromadlarini bir me’yorda barqaror o’sishini, harajatlarning oqilona 
sarflanishiga olib kelmoqda. Har bir davlatning soliq siyosatining o’ziga xos 
tomonlari mavjud.
Misol uchun, AQSh ning byudjet tizimi o’ziga xos jihatlari bilan ajralib 
turadi. Chunonchi, AQShda milliy daromadning 40 foizi davlat byudjeti orqali 
taqsimlanadi. Shuningdek, davlatning iqtisodiyotga aralashuvi 20-25 foizni tashkil 
qiladi. 
AQSh byudjet tizimining o’ziga xos xususiyati shundaki, ijtimoiy 
harajatlarning asosiy qismi mahalliy byudjetlar hisobidan amalga oshiriladi. 
Keyingi yillarda jami harajatlarning 30-35 foizi ijtimoiy sohaga yo’naltirilmoqda. 
Bu davlatning soliq tizimini ko’rib chiqadigan bo’lsak, u ba’zi bir belgilari 
bilan boshqa bir soliq tizimlaridan ajralib turadi. Jumladan: 
-
mamlakat soliq tizimida juda katta boshqaruv apparatining 
mavjudligi; 
-
soliq organlari umumiy tuzilishining mamlakat miqyosida qat’iy 
markazlashtirishning yo’qligi, mamlakat soliq idoralarining uch darajali: federal, 
shtat va shahar (ba’zan ayrim grafliklar darajasidagi tumanlar) va ularning har 
birining to’liq mustaqilligidir. 

---

49 
Hozirgi kunda AQSh soliq tizimi takomillashgan bo’lib, bunda soliqlar 
faqatgina byudjetni to’ldirish, ya’ni fiskal funktsiyani bajaribgina qolmay, balki 
iqtisodiy rivojlanishning asosiy tayanch elementlariga aylanadi. 
1986 yilda AQSh Prezidenti Ronald Reygan boshchiligida soliq islohoti 
o’tkazildi va bir nechta o’zgarishlar ro’y berdi. Ushbu islohotda hukumat quyidagi 
masalalarni ko’rib chiqdi: 
1.
Daromad (foyda) solig’i stavkalari va imtiyozlarini kamaytirish; 
2.
Defitsitni yo’qotish uchun davlat harajatlarini kamaytirish; 
3.
Soliq qonunchiligini qayta ko’rib chiqish; 
4.
Pul-kredit siyosatini olib borish. 
Soliq siyosati sohasida o’tkazilgan ushbu islohot ijobiy natijaga erishdi, ya’ni 
unga ko’ra ba’zi soliq stavkalari pasaytirildi, imtiyozlar qisqartirildi hamda 
ba’zi yangi soliqlar joriy etildi. 
AQSh moliya tizimining asosiy bo’g’ini federal byudjet mexanizmi 
hisoblanadi. Yirik va doimiy tushumga ega bo’lgan soliqlar federal byudjetga 
yo’naltiriladi. Federal harajatlar umumdavlat harajatlarining taxminan 60 foizini 
tashkil etadi. 40 foizi esa shtatlar va mahalliy hokimiyat idoralarining byudjetlariga 
tugri keladi.
Federal byudjet tarkibida yuridik va jismoniy shaxslarda olinadigan daromad 
solig’i 54,3 foiz (yuridik shaxslardan 9,3 foiz, jismoniy shaxslardan 45 foiz), 
aktsizlar 6,3 foizni, sovg’alar va merosdan olinadigan soliq 1 foizni, ish 
beruvchilar bilan oqimlar tomonidan baravar to’lanadigan ijtimoiy ta’minotga 
ajratmalar 27,6 foizni, bepul tibbiy yordamga ajratmalar 7 foizni, ish beruvchilar 
tomonidan to’lanadigan ishsizlik nafaqalariga ajratmalar 2 foizni tashkil qiladi. 
Federal byudjetning harajatlar qismi 20 ta asosiy byudjet toifalariga, shu jumladan, 
milliy mudofaa, xalqaro ishlar, qishloq xo’jaligi, transport, energetikani 
rivojlantirish, soglikni saklash, ijtimoiy sug’urta harajatlariga, davlat qarzi 
bo’yicha foizlar to’lashga va hokazolarga bo’linadi.
Shtatlarning byudjetlariga soliq tushumlarining umumiy hajmida jismoniy 
va yuridik shaxslardan olinadigan daromad solig’i 39 foizni, mahsulot sotishdan 

---

50 
olinadigan soliq 49 foizni, yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan mulk solig’i 
2 foizni, foydali qazilmalarni qazib chiqarganlik uchun tabiiy resurslarning 
mulkdorlari tomonidan to’lanadigan soliq 2 foizni, litsenziyalanadigan faoliyat 
bilan shug’ullanish huquqini berganlik uchun olinadigan litsenziya yig’imlari 6 
foizni tashkil qiladi.
Munitsipial ma’murlar jismoniy shaxslarga daromad soliqlari, aktsizlar, 
kompaniyalardan litsenziya yig’imlari, kasb uchun soliq, foydali qazilmalarni 
qazib chiqarganlik uchun soliq, jismoniy va yuridik shaxslarning mol-mulkiga 
soliq solishlari mumkin. Bu soliqlar ba’zi mahalliy byudjetlarda 75 foizga etadi.
AQSh Davlat byudjetining daromadlariga nazar tashlaydigan bo’lsak, 
hukumat uch bosqichdan iboratligi uchun soliqlarni uch darajaga bo’linishini 
kuzatish mumkin. 
AQSh soliq tizimiga xos bo’lgan rag’batlantiruvchi yondashuv boshqa har 
qanday tizimga nisbatan kuchliroqdir. Bunday yondashuv faqat iqtisodiyotdagina 
emas, balki jamiyat hayotida ham ko’zga tashlangan ijobiy tamoyillar va 
jarayonlarning samarali rivojlanishini ta’minlaydi. Ma’lum davrlarda iqtisodiy 
o’sishni jadallashtirish uchun ayrim soliq turlarining stavkalari kamaytiriladi. 
Ma’lumki, AQShda har qanday aktivlar, aktsiyalar, uylar, er uchastkalaridan 
olinadigan sarmoya daromadlariga soliq solinadi. Uning stavkasi ishlab topilgan 
daromaddan (maosh, ish haqi, hunarmandlarning daromadlari va shu kabilardan) 
olinadigan soliqlardan taxminan ikki barobar kamdir. Bu esa ijtimoiy 
jamg’arilishni rag’batlantiradi. Chunki, ular sarmoyadan daromad olish huquqini 
beradigan qimmatli qog’ozlarni sotib olish foydali bo’ladi. 
Shuni ta’kidlash lozimki, AQSh federal byudjeti daromadlarining asosiy 
qismini bevosita (to’g’ri) soliqlar tashkil etadi. Shtat va mahalliy hukumat 
byudjetlariga esa bevosita (egri) soliqlar ko’proq tushadi
AQSh federal byudjetiga tushadigan daromad solig’i asosiy o’rinni 
egallaydi. Ushbu soliqni hisoblash o’ziga xos xususiyatga ega bo’lib, bunda oilaviy 
sharoitning ta’siri alohida e’tiborga olinadi. 

---

51 
Federal byudjetda jismoniy shaxslar daromad solig’idan keyin ikkinchi 
o’rinda (byudjetdagi salmog’i bo’yicha) ijtimoiy sug’urta ajratmalari turadi. Bu 
ajratmalar ish beruvchi va ishchi o’rtasida teng ikkiga bo’linadi. Yig’im stavkasi 
har yilgi byudjet tizimiga qarab o’zgaradi.
3-diagramma.