Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

15.6. Ortobiotika yoki ortobioz: fan va amaliyot talqini

Ilmiy manbalarda tez-tez uchrab turadigan “ortobioz” so’zining asl mohiyati oqilona, ya’ni aql bilan tashkil etilgan turmush tarzini bildiradi.

Demak, aslida odam o’z ruhiy holatining “kalitini” bilishi, kerak bo’lsa, u yoki bu xastalikning, ruhiy iztiroblarning oqibati bo’lmish holat nima tufayli kelib chiqayotganligini bilgan holda o’ziga, o’sha ruhiy holatning kechishiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Ya’ni, u o’z ruhiy imkoniyatlarini boshqara bilishi, o’zidagi aql va farosatning intizomi tizginini qo’liga ola bilishi lozim. Buning uchun biz ilk yoshlikdan farzandlarimizni ongli va faol tarzda hayot kechirish, o’z maqsad-muddaolarini teran tasavvur etishga va shu orqali madaniy turmush kechirishga o’rgatishimiz kerak bo’ladi. Aks holda odamda atrof-muhit ta’sirlariga tobe bo’lish psixologiyasini keltirib chiqaradiki, buning oqibatida u ruhiy iztiroblardan qutulish uchun turli ekstrosenslar, folbinlar, gipnoz qiluvchilarga yuguradigan, faqat najotni o’shalardan kutadigan bo’lib qoladi. Bunday munosabatning surunkali odatga aylanishi esa uning o’ziga bo’lgan ishonchini butunlay so’ndiradi, oxir-oqibat u o’z taqdirining egasi bo’lmay qoladi.
Afsuski, insoniyat tarixi shuni ko’rsatadiki, turli ijtimoiy va ma’naviy bo’hronlar, o’tish davrlarida odamlar orasida ana shunday passiv, tobe odamlar ko’payadi va yuqorida ta’kidlangan folbin, ekstrosenslarning “oshig’i olchi” bo’lib qoladi. Buni biz dastlab o’tgan asrning 60-yillarida, so’ngra 80-yillarining oxiri, 90-yillar boshida ham bir guvohi bo’ldik. Hattoki, odamlarning ko’ziga “uchar likopchalar”, o’zga planetalardan kelganlar ko’rina boshladi. Bundan foydalangan turli tovlamachilar o’z foydalariga ishlab qoldilar.
Ortobiotika ilk yoshlikdan boshlab, taraqqiyotning har bir alohida olingan bosqichida inson salomatligini asrash va mustahkamlashning texnologiyasini ishlab chiqadi. Bunda tana va ruhning har tomonlama muvofiqligi ta’minlashga yo’naltirilgan turli yondoshuvlarga asos solindi. Barcha qarashlarni birlashtirgan g’oya shu bo’ldiki, odam o’z ichki imkoniyatlari, zahiralari hamda tashqi muhitning barcha qulayliklaridan oqilona foydalanishni o’rganishi shart.
Zamonaning zayli hozir shundayki, odamlar ko’proq aqliy, intellektual faoliyat bilan shug’ullanadilar. Bu o’z navbatida kamroq harakat qilish, vaqtning taqchilligini hamisha his qilish, ekstremal vaziyatlarning ta’sirida bo’lishni taqozo etadi. Bundan tashqari, bozor munosabatlari ko’pincha normadan ortiq faoliyat yuritishni, ko’p ishlarga shaxsan mas’ul bo’lish, odamlar faoliyatini boshqarish kabilarni talab qiladi. Oxirgilar, tabiiy, muayyan ma’noda “ma’lumotlar” tufayli ro’y beradigan taranglikni, tajanglikni keltirib chiqaradi. Aqldan kelib chiqadigan muammoni esa aqlning o’zigina bartaraf etish mumkin, lekin o’sha “aql” jismoniy uyg’unlikni ta’minlashga, tanni muhofaza qilishga yo’naltirilgan bo’lishi lozim. Ayniqsa, odam ruhan toliqsa, ayrim faoliyat turlari bilan shug’ullanishni xohlamasa-yu, lekin bunga majbur bo’lsa, deyarli bir xil muammolarni yechishga majbur bo’lsa, muloqotlarni yoqimsizligi kabilar bilan odam tushkunlikka tushaveradi, borgan sari toliqib, charchab, betob bo’layotganligini sezaveradi. Masalan, oilaga yangi mehmon bo’lib tushgan kelinchakning yangicha muloqot muhitiga kirishib ketishdagi qiyinchiliklari, qaynona yoki boshqa oila a’zosi tomonidan kelinchak gap-so’zlari, yurish-turishining nazoratga olinaverishi, ba’zan kamsitilish yoki ta’qib qilinishi, kelinchakning ruhiy azoblariga sabab bo’lishi, oqibatda homilador bo’lgan taqdirda ham yangi somatik holatga ko’nikishini qiyinlashtiradi, homiladorlik qiyin kechadi. Demak, turli xil muomala va muloqot maromlariga yosh kelinchakning tayyor bo’lishi, o’zini ruhan muhofaza qilish layoqati bunday vaziyatlardan uning osonlikcha chiqishi, yangi oila sharoitiga tez moslashuviga sabab bo’lgan bo’lar edi. Afsuski, yosh oilalardagi aksariyat mojarolar, nizolar aynan odamlarning bir-birlarini yaxshi tushunmasliklari, er-xotin, qaynona-kelin munosabatlaridagi anglashilmovchiliklarga borib taqaladi.