Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Boshqaruv ortobiotikasi

Ma’lumki, ko’pchiligimiz xohlaymizmi yo’qmi turli vaziyatlarda turlicha boshqaruv tizimida bo’lib qolamiz. Ya’ni, yo o’zimiz rahbarmiz, kimlarningdir faoliyatini boshqarish bizga topshirilgan. Yoki kimlarningdir bevosita rahbarligida faoliyat yuritamiz, emin-erkin harakat qilish imkoniyatimiz cheklangan bo’ladi. Bu oila muhitiga ham, jamiyatdagi kasb-hunarga aloqador faoliyatimizda ham bor narsa. Shu bois oxirgi yillarda boshqaruv ortobiotikasi atamasiga tez-tez murojaat qilinadigan bo’lib qoldik.

Masalan, oilani olsak, albatta, uy-ro’zg’or tashvishlari, oila davrasidagi muomala maromlarini muvofiqlashtirib turuvchi oilaning konkret a’zosini biz psixologiya tilida lider deb ataymiz. Bu – an’anaviy o’zbek oilasida ko’proq otadir. Erkaklar oilaning ustunlari bo’lish bilan birgalikda, bu yerda sodir bo’ladigan barcha hodisalar, muammolar, hattoki, nizolarga ham o’zlarini mas’ul deb hisoblaydilar. Bu holat va mas’uliyat ulardan ruhiy taranglikni talab qiladi. Ayrim oilalarda er-ota ro’zg’orning ikir-chikiridan tortib (sovun, gugurtdan tortib, voyaga yetib borayotgan qizining sarpo-surug’larigacha), barcha tashvishlarni o’z yelkasiga oladi. Masalan, shunday oila sohibalari borki, ular eshigining tagida non do’koni bo’lishiga qaramay, davlat xizmatida band bo’lgan turmush o’rtog’iga qo’ng’iroq qilib, ishdan qaytishda non ola kelishni aytadi. Mehmon kelsa, dasturxonga nimalarni qo’yishni so’rab, keyin taraddudga kirishadi. Bu bir tomondan, er bilan bamaslahat, uning “chizgan chizig’idan chiqmaslik”ni nazarda tutayotganday tuyulsa-da, bunday holatda ham onaning, ham otaning psixologik holatiga, salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi jihatlari ko’p. Masalan, bir tomondan, barcha huquq va erkinliklari cheklanganligiga o’rganib ketgan ayol oila davrasida, farzandlari oldida huquqsizligi, erksizligidan ruhan iztirob chekaveradi. Tashqaridan qaraganda, bunday ayolga yashash qulay, osonday bo’lsa-da, ortobioz nuqtai nazaridan, ayniqsa, yoshi o’tib borgan sari aynan shu huquqsizlik, ona “meni”ning surunkali kamsitilishi uni oqilona ish yuritish ko’nikmalaridan uzoqlashtiradi. U shu holatga ko’nikadi, onada mustaqil fikrning yo’qligi bola tarbiyasida qanchalik noqulay va noo’rin bo’lsa, ro’zg’or yuritish, oila byudjetini boshqarishda ham shunchalik noqulayliklarni keltirib chiqaradi.
Endi erkakni tasavvur qiling. Ham ko’cha, ham oshna-og’aynichilik, ham ro’zg’orning barcha ikir-chikirlari, bolalar tarbiyasi, ularning kelajagi uchun mas’ullik kabilar uni kun sayin toliqtiradi. Shunday hayotiy misollar borki, bu erkak hattoki, katta-katta mo’may mablag’lar topadigan epchil kishi bo’lsa ham, bir kun kelib “portlaydi”, charchaydi. Oqibati turlicha bo’lishi mumkin. Eng yomoni u salomatligiga putur yetkazadi, betob bo’lib, boshi yostiqqa tekkanda esa, ayolining naqadar nochorligini, na ishda, na aniq to’g’ri qarorlar qabul qilishda, na muomalada uquvsizligini anglaydi, bunday anglash esa erning xotinidan batamom sovib ketishiga ham olib keladi. “Umrimni shu notavon bilan o’tkazibman-a”, deya o’ylaydi u. Vaholanki, aslida ayolni shu holatga keltirgan o’zi. Faqat buni tan olishi qiyin. Hayotda shunday voqyealar ham bo’lganki, har narsaga balogardon er olamdan o’tgach, onaning nochorligidan farzandlar uyni tashlab ketgan holatlar ham bo’lgan. Nega, chunki faqat aniq ko’rsatmalar bilan ishlashga, passiv hayot kechirishga ko’nikib qolish, oxir oqibat insonni vaziyatlarning quliga aylantiradi. Shuning uchun ham o’zbeklarda “er va xotin – qo’sh ho’kiz” degan biroz qo’pol naql borki, bu uy-ro’zg’or yuritishda er-xotinning teng huquqliligini, har bir ishda aql-idrok va fahm-farosat bilan harakatni tashkillashtirishni taqozo etadi.
Insonlar faoliyatini boshqarishda ham ayni shunday qonuniyat mavjud. Masalan, tashkilot, idora, muassasa, firmalarning rahbarlari ham boshqaruv ortobiotikasiga rioya qilmasalar, o’z salomatliklariga putur yetkazishlari mumkin. Boshqaruvda hamjihatlik, hamfikrlilik, demokratik uslubning ustuvorligi bu boradagi eng ijobiy vositadir. Boshqaruv tizimdagi ortobiotika eng avvalo rahbar tomonidan xodimlar, ish yurituvchilar faolyatini shunday tashkil etishni nazarda tutadiki, bunda har bir xodim kelajakka va o’ziga ishonch bilan qarab, xormay ishlaydi, o’z salomatligini asrashga faol kirishadi. Majlis va ishlab chiqarish yig’ilishlarining ortiqcha jizzakiliksiz o’tkazish, arzimagan narsaga stolni mushtlamaslik, xodimlarning faqat kamchiliklarini qidirmay, aksincha, har biridagi ijobiy sifatlarni, o’ziga xos iqtidorni aniqlagan holda vazifalarni taqsimlash, kimnidir ishdan bo’shatish yoki qisqartirishda adolat va demokratik tarzda yo’l tutish, qisqartirishning nodirektiv vositalaridan omilkorona foydalanish nafaqat rahbarning, balki barcha xodimlarning ortiqcha asabiylashmay, yaxshi, yangi qarorlarni qabul qilish va vijdonan uni bajarishga olib keladi.
Demak, oqilona turmush tarzini har bir konkret vaziyatda tashkil etish quyidagilarni nazarda tutadi:

• 
  o’zgaruvchan sharoitlarga moslashuvning yuqori darajasi;
  
• 
  vazmin, ruhan bosiqlik bilan ishlash mahorati;
  
• 
  ijtimoiy optimizm – kelajakka, yaxshilikka, o’ziga ishonch;
  
• 
  odamlar mehnatining saamaradorligiga ishonch;
  
• 
  sog’lom ma’naviy-psixologik muhitni shakllantirish va uni omilkorona boshqarish.