Toshkent farm atse vtikainstituti

Mahsulotning tashqi ko‘rinishi. 
Y er ostki poyalarining 
uchlaridagi m evalam ing shakli noksim on. A sosiy m evasi ildiz 
m arkazida hosil b o ‘lib, ulam ing shakli har xil kartoshkaga 
o ‘xshaydi. M ahsulotning o ‘ziga xos hidi v a m azasi bor.
Kimyoviy tarkibi. 
Er osti va yer usti qism larida A, B l, В 2 
va С vitam inlari m avjud. Tuganaklarida 16-18 foiz inulin ham da 
qand m oddalari, 16 xil am inokislotalar va pektin m oddasi ham
m avjud.
Ishlatilishi. 
T opinam bur o ‘sim ligi oshqozon va ichak 
funksiyalarini 
faollashtiradi, 
unda 
uchraydigan, 
kasallik 
q o ‘z g ‘atuvchi bakteriya, virus va zararkunandalarga nisbatan 
chidam lilikni oshiradi. Tuberkulyoz, osteoxondroz, buyrak 
kasalliklari, gripp, angina, onkologik kasalliklam i oldini oiishda 
va davolashda eng sam arali o ‘sim lik hisoblanadi.
Topinambur 
o‘simligini 
o‘stirish 
texnologiyasi.
T opinam bur 
(Helianthus tuberosus) 
asosan chorva uchun oziq 
o ‘sim ligi sifatida foydalaniladi. Tibbiyotda uning tuganagidagi 
inulin m oddasi ishlatiladi. U sovuqqa chidam li, qisqa kun 
o ‘sim lik b o ‘igani uchun shim oliy viloyatlarda ham yetishtirish 
mum kin. Uni yer ustki qism i 6 gradusli sovuqqa ham bardosh 
bera oladi. Tuganagi m uzlagani b ilan y erib yana o ‘z holig ak elishi 
m um kin. T opinam bur boshqa m adaniy o ‘sim liklarga nisbatan 
0 ‘zbekistonning barcha tuproq - iqlim sharoitlarida (sh o ‘rlangan 
y erlardan tashqari) m oslanuvchandir.
T opinam bur alm ashlab ekish tizim id aju d a ehtiyotkorlik bilan 
joylashtirilm asa va yerda necha yil o ‘sishi hisobga olinm asa, u 
o ‘zidan keyin ekiladigan o ‘sim liklarga begona o ‘tlar kabi katta 
zarar etkazishi m um kin. Topinam bur bir yerda 10 yil, hatto 
40 yilgacha o ‘stirilganligi to ‘g ‘risida m a ’lum otlar bor. Lekin 
b ir yerda 3-4 yil m obaynida yetishtirishni tavsiya qilinadi. 
Topinam burdan b o ‘shagan yerlarga beda ekilsa, u yil davom ida
64

---

5-6 m arta o ‘rilishi natijasida yer nokidan о ‘sib chiqqan nihollar 
y o ‘qotiladi va yer undan tozalanadi. Topinam burga ishlatiladigan 
agrotexnik tadbirlar kartoshkaning ishloviga ju d a yaqin turadi.
T opinam bur ekiladigan yerlam i kuzda shudgor qilishdan 
oidin gektariga 30-40 tonna g o ‘ng v a 40 kg dan fosofor o ‘g ‘iti 
beri'o 27-30 sm chuqurlikda haydab q o ‘yiladi. Er nokining 25-50 
gram m lik tuganaklari ekiladi. Uni kesib ekilsa hosildorligi 25- 
30 foizga kam ayib ketishi m um kin. A gar tuganak ju d a yirik (70- 
BO g) b o ‘lsa, uni ekishdan oldin kesib ekilgani m a ’quL K esilgan 
tuganaklam i faqat bahorda ekishni tavsiya qilinadi. K uzda ekilsa 
undan rejalashtirilgan hosilni olish m um kin boMmaydi. Bir gektar 
m aydonga 50-60 m ing tuganak yoki 0,6-2,0 tonnagacha u ru g ‘ 
ekiladi.
Topinam bur etishtiriladigan iqlim sharoitiga k o ‘ra ikki 
m uddatda fevral oyining oxiri-m artning boshianishida va oktyabr 
oxiri-noyabr boshida ekiladi. E kish chuqurligi ekilayotgan 
tuganak hajm iga bogTiq bo Tib, u 5-12 sm chuqurlikda 
70 x 35 x 40 sm sxem ada ekiladi. Ekilgandan so‘ng nihollar 
k:o‘karib chiqqunicha yer bir-ikki m arta boronalanadi. N ihollar 
toTiq k o ‘karib chiqqandan kevin har su g ‘orishdan so ‘ng к о ‘chat 
oralari kultivatsiya qilinadi. A gar begona o ‘tlar k o ‘payib ketgan 
boTsa qator oralari chopiq qilinadi. T opinam bur tuproq tarkibidagi 
oziqa elem entlarni k o ‘proq taiab qiladi. U ning bir tonna hosili 
tuproqdan 3 kg azot, 3,5 kg fosfor v a 4,5 kg kaliy elem entini olib 
chiqib ketadi.
Topinam burni o ‘g ‘itlash eng m uhim agrotexnik om illardan 
hisoblanadi. 0 ‘sim lik azot va fosfor o ‘g ‘itiga ancha talabchan. 
T opinam bur ekilayotganda azotli o ‘g ‘itlarning 1.5-20 foizini 
va fosforli o ‘g ‘itlarning qolgan 20-25 foizini, o ‘sim lik unib 
chiqqandan keyin azotli o ‘g ‘itlam ing 30 foizini, shonalash davrida 
esa 50 foizini solinadi. K aliyli o ‘g ‘itlam i ham rnasini yer haydash 
oldidan solinadi. U m um an m avsum davom ida topinam bur 
ekilgan yerlarga gektariga 120-150 kg azot, 70-80 kg fosfor va
65

---

60 kg kaliy o ‘g ‘iti bilan oziqlantirish tavsiya etiiadi. 0 ‘simlikni 
oziqlantirish su g ‘orishdan am alga oidin oshiriladi. V egetatsiya 
davom ida topinam bur 8-10 marta su g ‘oriladi. 0 ‘suv davri 120- 
200 kun boTadi. T opinam bur hayotining ikkinchi va uchinchi 
yili u o ‘sayotgan yem i erta bahorda 2-3 m arta borona qilish 
bilan boshlanadi. Ikkinchi va uchinchi yili topinam bur o ‘simligi 
k o ‘payib ketadi, shuning uchun qator orasi kultivatsiya qilinadi, 
o ‘g ‘itlanadi va undagi ortiqcha o ‘sirnliklar olib tashlanadi. 
Topm am burni faqat tuganagidan emas, poya qalam chalaridan 
ham k o ‘paytirish m um kin. Topinam bur poyasi 0 ‘zbekiston 
sharoitida oktyabr oxirida, tuganaklari esa noyabr oxirida silos 
yig ‘adigan kom bavnlar bilan y ig ‘ishtiriladi. Tuganak hosilini 
y ig ‘ishtirish qish fasligacha davom etadi. T opinam bur oq chirish 
kasalligi bilan zararlanadi, undan tashqari sim qurt, m ay q o ‘n g ‘izi 
va sho lg ‘om kanalari uni zararlaydi. U larga qarshi anabazin sulfat 
sepilishi kerak.