99
7.
Hamidov A., Nabiev M.M. “O‘zbekiston o‘simliklarini aniqlagichi”.-T.: 1987.-235 b.
8.
Васильев A.E. “Морфология, анатомия растений”. – M.: Изд-вo “Высшая
школа”, 1988. -435 c.
9.
Xolmatov X.X., Karimova S.U., Ahmedov O‘.A. va boshqalar. Dorivor
o‘simliklarning lotincha-o‘zbekcha-ruscha-arabcha va forscha-tojikcha lug‘ati.-T.:
X.F. “Nizim” bosmaxonasi, 2004. – 239 b.
10.
Березовская T.П., Дмитрук С.E., Гришина Е.И., Белоусов M.В. Основы
фармацевтической ботаники. – Toмск: Печатная мануфактура, 2004.-294 с.
11.
Xolmatov X.X., Ahmedov O‘. A. Farmakognoziya. 1-2 qism. – T.: “Ibn Sino”
nashiryoti, 2007.- 806 b.
Ma’ruza - 7
Bargdagi fizologik protsesslar. O‘simliklarning ko‘payishi, o‘sishi va rivojlanishi
Ma’ruzaning maqsadi:Bargdagi assimilyatsiya, dissimlyatsiya va transpiratsiya
protsesslari,ularning ahamiyati.
Reja
1.Bargdagi assimilyatsiya protsessi.
2.Bargdagi dissimilyatsiya protsessi.
3.Bargdagi transpiratsiya protsessi.
4.Bargdagi fiziologik protsesslar ahamiyati.
5.O‘simliklarni ko‘payishi va rivojlanishi.
Tayanch iboralar: O‘simlik fiziologiyasi: fotosintez. Fotosintezning ochilish tarixi. Pristli
tajribasi. YAn Ingixauz ishlari. Fotosintez haqida zamonaviy tushuncha. Xlorofill tarkibi,
tuzilishi, yorug‘lik spektorining hosil bo‘lishi.
Xlorofill, karotin va boshqa pigmentlarni
fotosintezda ishtirok etishi. Fotosintezni 2 fazasi: yorug‘lik va qorong‘ulikda bo‘ladigan
jarayonlar. Tashqi ta’surotni fotosintez jarayoniga ta’siri.
O‘simliklarni nafas olishi. O‘simliklar hayotida nafas olishning ahamiyati va umumiy
xususiyatlari. Nafas olishda ishtirok etadigan fermentlar va kimyoviy jarayon. Nafas olishni
ichki va tashqi sharoitga bog‘liqligi.
BARGNING ASOSIY VAZIFALARI
Assimilyatsiya.Dissimilyatsiya.Traspiratsiya.
1771 yili ingliz olimi Pristli havoda O
2
borligini aniqlaydi. Pristli o‘simliklar
tomonidan CO
2
o‘zlashtirilishi masalasini tekshiradi. Havo tarkibida CO
2
ning miqdori
0,03%.Ammo Pristli qaysi vaqtda o‘simliklar CO
2
ni yutishini aniklay olmaydi.Uning shogirdi
Gollandiya olimi YAn Ingengauz 1779-yilda o‘simliklar CO
2
kunduzgi quyosh bor vaqtida
yutilishini aniqladi. Bulardan keyin SHvetsariya olimlari Senebe, Sossyur quyosh bor vaqtida
havoda CO
2
kamayib O
2
ko‘payishini ,rus olimi Vinogradov CO
2
o‘simlik hujayrasida O
2
va
karbonga parchalanib, havoga chiqib ketishini payqaydi.1860-yili nemis olimi Saks
o‘simliklarning hujayrasida CO
2
ning suv bilan qo‘shilishidan kraxmal (C
6
H
12
O
5
)
n
hosil
bo‘lganligini aniqladi. Kraxmal hosil bo‘lishi quyosh nuriga bog‘liq bo‘lgani uchun, bu
protsess "fotosintez" deb ham ataladi.
14
14
.
Яковлев Г. П., Челомбитько В.A. Ботаника. – M.: “Высшая школа” , 2001.-230
c.
100
Quyosh nurining ahamiyatini K.ATimiryazov aniqladi. Timiryazovning ko‘rsatishicha
o‘simlik quyosh nurining 75% ini yutadi. Qolgan 25% i o‘simlik organidan yutilmasdan o‘tib
ketadi. YUtilgan 75% nurning 1-5% i fotosintezda ishtirok etadi. Ba’zan 10% ga yaqini
o‘simliklar tomonidan sun’iy bug‘lantirishga sarf bo‘ladi. Timiryazov xlorofillning spektrini
aniqladi. YA’ni quyosh spektri 7 ta nurdan iborat bo‘lsa, xlorofill 3 tasini yutadi.Timiryazev
ko‘rsatishicha xlorofill quyoshning B bilan C orasidagi qizil nurni, ko‘k va binafsha nurini
ko‘p yutadi. O‘simliklarning bir yildagi fotosintezi uchun 162 tirillion kkal issiqlik sarf bo‘ladi.
Rus olimi Vinogradov fotosintez protsessida CO
2
emas, balki H
2
O parchalanishini isbotladi. U
H
2
O karbon bilan birikadi O
2
esa havoga chiqib ketadi deb, hisoblaydi. YA’ni u Timiryazev
kursatgan fikrni tasdiqlaydi.
CO
2
+ H
2
O → CHOH + O
2
CO
2
ildiz orqali olingan suv bilan birikib,chumoli aldegid hosil qiladi. Ortiqcha O
2
havoga chiqib ketadi. CHOH ning 6 molekulasi xlorofill donalarida birikib , 1 molekula shakar
hosil bo‘ladi ( C
6
H
12
O
6
).
Rus olimi Butlerov laboratoriyada chumoli aldegid CHOH dan glyukoza C
6
H
12
O
6
olgan, 1 molekula shakar hosil bo‘lishi uchun 674 kkal quyosh energiyasi sarf bo‘ladi.
Assimilyatsiya protsessining formulasini quyidagicha yoziladi.
6CO
2
+ 6H
2
O —674kkal→ C
6
H
12
O
6
+6O
2
Ko‘pchilik o‘simliklarda shakar darhol xlorofill donalari ichida kraxmalga aylanadi.
C
6
H
12
O
6
+ H
2
O —diastaza→ (C
6
H
12
O
5
)
n
Shakarning
kraxmalga
aylanishi
diastaza
fermenti
ta’sirida
bo‘ladi. Kraxmal ba’zi o‘simliklarda lolagullilar
oilasiga
kiruvchi o‘simliklarda (lola, piyoz, sarimsoq piyoz)da bo‘lmaydi. Bu o‘simliklarda
oziqli modda sifatida ikkilamchi shakar va kraxmal to‘planadi.
Birlamchi
shakar va
kraxmal qisman sarflanadi, qisman oziqli modda sifatida to‘planadi. Oziqli modda sifatida
to‘plangan shakar va kraxmal "ikkilamchi" deyiladi. Fotosintez jarayoni natijasida barcha
tirik organizmlar uchun zarur bo‘lgan organik moddalar hosil bo‘ladi. Olimlarning
hisoblashlaricha Er sharidagi barcha yashil o‘simliklar har yili 2 mlrd. t azot, 6 mlrd. t fosforni
o‘zlashtirib 170 mlrd. t uglerod hosil qiladi. Bunda 500 mlrd. t suvni parlatib, 400 mlrd. t
organik moddalar hosil qiladi va 460 mlrd. t kislorod ajratib chiqaradi.Nafas olish barg uchun
asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Bu jarayon natijasida murakkab
organik moddalar kislorod
ishtirokida suv va karbonat angidridga parchalanadi. Parchalanish natijasida hosil bo‘lgan
energiya organizmlar tomonidan foydalaniladi.
DISSIMILYATSIYA (nafas olish)
O‘simliklar hayvon va odamlarga o‘xshash havodan O
2
yutib CO
2
chiqaradi. O
2
achitish
xususiyatiga ega, yonishga yordam beradi. O
2
ta’sirida oziqli moddalar tuzilgan qismlarga
parchalanadi. Natijada oziqli moddalar tarkibidagi yashirin potensial energiya ajralib chiqadi,
ya’ni kinetik energiyaga aylanadi. Kinetik energiya hisobiga organizm yashaydi, o‘sadi va
taraqqiy etadi. Nafas olish protsessini mohiyatini akademik Palladin va professor Kostichevlar
tekshirishgan. O‘simliklarning yosh va o‘suvchi organlarining nafas olishi odamlarning nafas
olishi bilan barobar, ba’zan undan ortiq bo‘ladi. Masalan, nafas olish protsessida o‘z
og‘irligidan 1-2% yo‘qotadi. Unib chiqmoqchi bo‘lgan urug‘lar ham shuncha og‘irligini
yo‘qotadi. Xamirturish zamburug‘ining nafas olishi odamlarga nisbatan 6 marta,