Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o



Yüklə 43,03 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə73/139
tarix27.04.2018
ölçüsü43,03 Kb.
#40276
1   ...   69   70   71   72   73   74   75   76   ...   139

158 
 
                         
 
Magnoliya daraxtining gullari. 
 
       Magnoliyagullilarning  boshqa  vakillaridan  lola  daraxti    (Liriodendron)  ni 
ko’rsatish mumkin. Bu avlod vakillari Kavkaz, Qrim va O’rta Osiyoning janubidagi Ashxobod 
va  Dushanbedagi  parklarda,  hozirgi  vaqtda  Toshkentdagi  parklarda  ham  o’stirilmoqda.  Lola 
daraxtining  bo’yi  magnoliyaning  bo’yidan  biroz  balandroq,  40mga  yetadi.  Lola  daraxtining 
barglari  oddiy,  panjasimon  o’yilgan  bo’lib,  poyada  ketma-ket  joylashgan.  Gulqo’rg’oni  uch 
qavat.  Gullarining  diametri  6-8sm,  changchilari  cheksiz,  mevalari  ikki  urug’li  qanotcha.  Bu 
darxtning  gullari  sirtidan  lolaga  birmuncha  o’xshaydi,  lekin  rangi  loladek  ochiq  bo’lmaydi, 
ko’kimtir-sariq  rangli  bo’ladi.  Lola  daraxti  Amerikada  “oq  terak”  deb  ataladi.  Uning 
yog’ochidan  har  xil  asboblar  tayyorlanadi  .  Magnoliyagullilarning  ko’pchiligi  dekorativ 
o’simlik sifatida o’stiriladi. Bu oila vakillari  eng qadimgi o’simliklardan biridir. Bo’r davriga 
taaluqli  qazilma  qoldiqlar  shundan  guvohlik  beradi.  Oddiy  novdaga  xos  ko’pgina  belgilarni 
saqlab qolgan oddiy tuzilishli gullar, shuningdek boshqa morfologik belgilar bu oilaning qadim 
zamonlardan qolganligiga mos keladi. Ularning ba’zi vakillarining yog’och qismida suv naylari 
yo’q, shunga ko’ra suv  o’tkazuvchi  elementlar hoshiyador teshikchali trxeidlardangina iborat 
bo’ladi,  shu  tufayli  bularning  yog’och  qismi  ninabarglarning  yog’och  qismiga  juda  o’xshab 
ketadi. 
25
 
Ayiqtovondoshlar oilasi – Ranunculaceae. 
Bu oila 45 turkum 2000 dan ortiq turni o’z ichiga oladigan katta oila bo’lib, ko’pchilik 
vakillari bir va ko’p yillik o’tlardir. Ba’zan buta va lianasimon butalar ham uchraydi. Ularning 
barglari  navbatlashib  joylashgan,  ko’pincha  panjasimon  yoki  patsimon  qirqilgan  yon  barglari 
bo’lmaydi.  Bu  oila  vakillarining  gullari  har  xil  tuzilgan:  ba’zilarida  aktinomorf,  ba’zilarida 
zigomorf  bo’lsa,  goho  siklik,  goho  doirali  bo’ladi.  Ularning  guli  shingil  va  boshoqsimon  gul 
to’plamlaridan iborat yoki yakka holda joylashgan. Gullari ikki jinsli. Gulqo’rg’oni murakkab 
ba’zan  oddiy  (qarg’atuyoqlar-Anemone).  Gulkosa  5ta,  ba’zan  3-20  ta,  gultoji  ochiq  rangli, 
tojbargi 2-20 ta, ba’zan mayda bo’lib, shiradonlarga aylangan. Onaligi ko’p, erkin, changdoni 
esa gulning ichkarisiga yoki tashqarisiga qaragan bo’ladi. Genitseyi ko’p, ba’zan bitta, apokarp 
tipda  tuzilgan,  onaligi  bir  meva  bargli.  Tugunchasi  ustki,  bir  uyali,  1ta  yoki  bir  nechta 
urug’kurtakli. 
                                                             
1.
 
25
 
V. Ch. Evans   Farmakognoziya. –Xalqaro nashr: Edinburg,  London Nyu– York, 
Filadelfiya,  Sidney, Toronto (16 nashr).- Saunders Elsevier Limited, 2009. 
 


159 
 
 
Ayiqtovondoshlarning asosiy gul tuzilishi 
Bu  oila  vakillarining  xarakterli  belgisi  otaliklarining  magnoliyadoshlar  oilasining 
vakillaridagi singari cheksiz bo’lib, ko’pincha spiral joylanishi, onaligining qariyb hamma vaqt 
erkin  bo’lishidir.  Ayiqtovondoshlarning  to’qimasida  efir  moyi  bezlari  bo’lmasa  ham,  lekin 
tarkibida  chorva  mollari  uchun  zaharli  bo’lgan  alkaloidlar,  glikozidlar,  saponinlar  bo’ladi. 
Shuning  uchun  bu  oila  vakillarini  mollar  xush  ko’rib  yemaydi,  ko’plari  zaharli  o’tlar 
hisoblanadi. Ovqat uchun faqat bir turi sedana (Nigella sativa) ekiladi.    
Ayiqtovondoshlar oilasi ba’zi turlarining mevasi bargsimon bo’lsa, ba’zilarining mevalari 
ochilmaydigan  yong’oqchalar  holida  bo’ladi.  Ba’zan  rezavor  va  ko’sakcha  mevalilari  ham 
uchraydi.  
Bu oilaga kiruvchi tipik vakillardan biri ayiqtovon (Ranunculus) avlodidir. Bu avlod 600 
turga  ega.  Bular  orasida  o’rta  mintaqada  eng  ko’p  uchraydiganlaridan  zaharli  ayiqtovon 
(R.sceleratus),  o’rmalovchi  ayiqtovon  (R.repens),  o’yuvchi  ayiqtovon  (R.acer)  ni  aytib  o’tish 
mumkin. 
 
O’rmalovchi ayiqtovon ( Ranunculus repens) .  
Nam joylarda ko’p uchraydigan o’t bo’lib, ildiz yonidan chiqqan uchta-uchtalik yopirma 
barglari  (rozetkasi)  bor.  Gullari  simoz  tipda  shoxlanadigan  yopiq  to’pgulda  joylashgan. 
Gulning  qo’sh  gulqo’rg’oni  bor.  Bu  gulqo’rg’on,  5  ta  gulkosacha  va  och  sariq  rangli  5  ta 
gultojbarglardan tashkil topgan. Har qaysi gulbarg tagida nektardonli kichkina chuqurcha bor, 
bu  chuqurcha  sariq  rangli  tangacha  bilan  bekilib  turadi.  Otaliklar  soni  cheksiz  sonda  bo’lib, 
spiral holda joylashgan. Ulardan  yuqoriroqda talaygina onaliklar joylashgan. Har qaysi onalik 
bitta mevabargchasidan iborat bo’lib, ularda ko’zga arang ilashadigan ustuncha bor. Bir uyali 
tugunchada  bitta  urug’kurtak  bo’ladi.  Mevasi  ochilmaydigan  quruq  meva  –  yong’oqchadan 
iborat. 
     
      
 
O’rmalovchi ayiqtovon – Ranunculus repens 
Dala ayiqtovoni (R. parvensis). 
Bir  yillik  o't  o'simlik,  bo'yi  10-30  sm.  Mevalari  ilmoqli  tugunchalarga  ega.  zararli  va 
zaharli begona o't hisoblanadi.  
 
Zaharli ayiqtovon ( R. Sceleratus). 


160 
 
Ko'p yillik o't o'simlik, bo'yi 20-55 sm, poyasi yumshoq va kovak. Botqoqlarda, daryo va 
ariq bo'ylarida o'sadi.  
 
O'yuvchi ayiqtovon ( R. Acer). 
Ko'p  yillik,  zaharli  o't  o'simlik,  bo'yi  80  sm  gacha  yetadi.  Barglari  barmoqsimon 
qirqilgan.  Ildizoldi  barglari  uzun  bandli,  poyaga  o'rnashgan  barglarining  bandi  qisqa  bo'lishi 
ham mumkin. Daryo bo'ylari, zax yerlarda va ariq bo'ylarida o'sadi. 
 
Severtsev ayiqtovoni ( R. Severtsovii).  
Ko'p yillik o't o'simlik. Adir va tog' etaklarida tarqalgan. 
 
Bu oilaga: Adonis yoki suvur o’t - Adonis, sedana - Nigella, isparak -  Delphinium, akonit 
- Aconitum, uchma - Ceratocephalus kabi avlodlar ham kiradi. 
      
 
 
R. aquatilis                 R. bulbosus               R. ficaria                          R. multifidus 
 
Uchma avlodi ( Ceratocephalus). 
 
Ular  erta  bahorgi,  efemer  o't  o'simliklar.  Barglari  uchtali  qirqilgan  va  ildiz  oldiga 
o'rnashgan. O'simlikning bo'yi 1dan 10 smgacha, poyasi bargsiz. Gullari aktinomorf, ikki jinsli, 
hasharotlar  yordamida  changlanadi.  Gulkosa  va  gultojbarglari  5  tadan,  erkin  o'sgan, 
changchilari  5  -15  tagacha,  urug'chisi  cheksiz.  Gullagan  davrida  hayvonlar  uchun  zaharli 
hisoblanadi. O'zbekistonda 2 turi: C. orthoceras va C. falcatus uchraydi. 
Trollius avlodi ( Trollius).  Ular ko'p yillik o't o'simlik. Barglari oddiy panjasimon. 
Kalujnitsa avlodi (Caltha). Erta bahorda gullaydigan zaharli o't o'simlik. Nam yerlarda 
o'sadi. Botqoq kalujnitsasi (C. palustris) gullari yirik va sariq rangda.  
Anemone  avlodi  (Anemone)  ko'p  yillik  o't  o'simlik.  Barglari  uchtali  yoki  panjasimon, 
poyaga ketma-ket o'rnashgan, ildizoldi barglari ham bo'ladi. 
Bandchali anemone ( A. petilosa) bo'yi 20 sm atrofida bo'ladi. Efemorand, erta bahorda 
gullaydi, gultojbarglari sariq rangda. Zaharli o'simlik. 
        Adonis avlodi (Adonis). 
Bu  avlodning  hamdo’stlik  mamlakatlarida  tarqalgan  11turidan  9tasi  O’rta  Osiyoda 
uchraydi.  Ularning  jamisi  ko’p  yillik  o’t  o’simlik.  Gul  qo’rg’oni  murakkab,  to’g’ri  gul,  ikki 
jinsli, kosachabarglari 5ta birlashmagan, tojbarglari cheksiz, changchi va urug’chilari cheksiz. 
Mevasi  ko’p  urug’li.  O’zbekistonda  bu  avlodning  turkiston  suvur  o’ti  (A.chrysocastus)  deb 
yuritiladigan  turi  Zarafshon,  Oloy  va  Turkiston  tizma  tog’larining  mayin  tuproqli  yon 
bog’irlarida keng tarqalgan. U baland bo’yli, yirik sariq gulli, o’ziga xos xushbo’y hid taratadi. 
Tibbiyotda dori-darmon olish uchun ishlatiladigan adonizin shu o’simlikdan olinadi. 
 
Akonit avlodi - (Aconitum). 
Bu  avlod  vakillari  ildizlari  tugunaksimon,  bo’rtgan,  poyasi  tik  chiqqan,  barglari 
panjasimon  qirqilgan,  yirik  gulli  o’t  o’simliklar  bo’lib,  ularning  gullari  noto’g’ri,  ko’k, 


Yüklə 43,03 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   69   70   71   72   73   74   75   76   ...   139




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə