161
binafsha, sariq ba’zan oq ranglidir. Gulqo’rg’oni tojsimon. Mevasi ko’p urug’li, bargsimon
bo’ladi. Akonitning barcha turlarida akonitin alkaloidi bor. Tanasining barcha qismi zaharlidir.
Ko’pincha dorivor va dekorativ o’simlik sifatida ekib o’stiriladi. Dori bo’ladigan o’simliklar
orasida bahor suvur o’ti (Adonis vernalis) hammadan ko’proq ishlatiladi. Bularning yer ustki
qismidan yurak kasalliklarini davolashda qo’llaniladigan preparat tayyorlanadi. Pionlar,
isparaklar manzarali o’simliklar sifatida ekib o’stiriladi.
Akonit o’simligi
Delfinium avlodi ( Delphinium ) - Isparak avlodi. Bir va ko'p yillik o't o'simlik.
Barglari chuqur qirqilgan. Gullari zigomorf, sochoq to'pgulga yig'ilgan. Hamma vakillari
tarkibida delfinin moddasini saqlaydi. Gullari chiroyli bo'lgani uchun ayrim turlari manzarali
o'simlik sifatida o'stiriladi.
Klematis avlodi (Clematis). Bu avlodning vakillari liana, chala buta va daraxtsimon
shakllarda mavjuddirlar. Sharq klematisi (C. orientalis) iloncho'p deb ataladi, bu o'simlik
to'qaylarda yovvoyi holda uchraydi. Poyasi sut shiraga boy. Urug'lari uzun tukchalarga ega.
Taliktrum avlodi (Thalictrum) ning vakillari ko'proq tog'larda tarqalgan bo'lib, shamol
yordamida changlanadi.
Sallaguldoshlar - Paeoniaceae
Yovvoyi sallagul
Paeonia hybrida Pall. O`zbekistonda soni qisqarib borayotgan kamyob, manzarali tur.
Qisqacha tavsifi.
Bo`yi 25-75 sm oralig`idagi ko`p yillik o`t. Ildizi urchuqsimon yo`g`onlashgan. Barglari
bandli, ikki karra uch bo`lakli, bo`laklari qalami-nashtarsimon. Gullari yirik, diametri 6-10 sm.
Mevasi tarvaqaylagan, qalin tukli. Urug`i yaltiroq, qora rangli. Iyun-iyul oylarida gullab, iyul-
avgustda mevasi yetiladi.
Tarqalishi.
Chotqol, qurama, Zarafshon va Hisor tizmalarida tarqalgan (Toshkent, Samarqand,
Surxondaryo, Qashqadaryo viloyatlari). Qirg`iziston, Qozog`iston, G`arbiy Sibirda hamda
Jung`oriyada ham uchraydi.
O`sish sharoiti.
Dengiz sathidan 1500-2000 m balandlikda chirindili mayda jinsli tuproqlarda va
daraxtlarning tagida o`sadi.
Soni.
Tabiatda 200-250 tupi borligi aniqlangan bo`lib, bulardan ayrimlari yo`qolib ketgan.
Masalan, 1960 yillargacha Chotqol biosfera qo`riqxonasi (Boshqizilsoy)da o`sib turgan
sallagullar butunlay yo`qolib ketgan. Ular faqat qo`riqlanadigan va chiqib bo`lmaydigan
joylarda saqlanib qolgan.
Ko`payishi.
Urug`idan ko`payadi.
O`simlik soni va arealining o`zgarish sabablari.
Gullarining uzib olinishi va tuplarining ildizi bilan qazib olib hovlilarga ekilishi hamda
162
chorva mollarining ko`plab boqilishi oqibatida kamayib bormoqda.
Madaniylashtirilishi.
Ko`pgina botanika bog`larida muvaffaqiyatli ravishda ekib kelinmoqda.
Muhofaza choralari.
Qizil kitobga kiritilgan. Chotqol biosfera qo`riqxonasining Maydontol bo`limida qo`riqlanadi.
Zirkdoshlar oilasi –Berberidaceae tashqi ko‘rinishi har xil bo‘lgan 150 ga yaqin o‘simliklar
turi, asosan butalar, qisman shingilsimon to‘pgulli ko‘p yillik o‘tlar. Gulqo‘rg‘on barglari ikki
xil bo‘ladi, gulbargsimon tashqi va gulbargsimon ammo nektardonlari bor ichki barglar.
Tashqi va ichki barlag xuddi otaliklar singari ucha’zoli doiralar bo‘lib, joy oladi. (doiralar
oltitacha shulardan ikkitasi nektardonli bo‘ladi). Bitta mevabargchasidan hosil bo‘lgan birdan
bir onaliklarning bir uyali ustki tugunchasida bittadan yeki bir nechtagacha urug‘ kurtaklar bor.
Urug‘kurtaklar qorin choki bo‘ylab, yeki shu chok tagida yotadi. Mevasi rezavor meva yeki
yong‘oqcha.
Bu oilaning tipik vakili zirk avlodidir. Oddiy zirk butasimon o‘simlik bo‘lib, shaklan ovalga
uxshagan barglarining chetlari arrasimon, ular kalta tortgan yon novdalardan chiqadi. Uzun
novdalarning barglari uch ayrili tikanga aylangan. Sariq rangi gullari osilib turadigan
shingilsimon tupgullarni hosil qiladi. Bir uyali ustki tugunchasidan och qizil sersuv nordon etli
chuzinchoq meva paydo bo‘ladi. Zirk asosan dekorativ o‘simlik sifatida ekib o‘stiriladi. Zirk
barglaridan tayyorlangan spirtli damlama ginekologiyada bachadon muskullar tonusini
ko‘tarish, to‘qqandan so‘ng ba’zi kasalliklarini davolashda, qon ketishini tuxtatishda, o‘t
xaydovchi vositasi sifatida ishlatiladi. Ildizidan berin alkoloidining tuzi tibbiyotda surunkali
gepatit, gepatoxolesistit va o‘t pufagidagi tosh kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi.
Ko’knoridoshar oilasi – Papaveraceae.
Bu oilaning aksariyat qismi bir va ko’p yillik o’tlardir, ularda, odatda bo’gimlarga
bo’lingan sut naylari yoki sut hujayralari bo’ladi. O’simlikda sutsimon shira bo’lmasa, maxsus
moddsi bor cho’ziq hujayralar yuzaga keladi. U 26 avlodga oid 250 turni o’z ichiga oladi. O’rta
Osiyoda 8 turkumga oid 35 turi uchraydi. Bu oilaga kiradigan o’simliklar asosan o’tlar, qisman
butalardir. Barglari ko’pincha patsimon qirqilgan, navbatlashib yoki qarama-qarshi joylashgan,
yonbargsiz.
Gullari yakka-yakka yoki to’pgulda joylashadi. Aktinomorf ba’zan zigomorf.
Kosachabargi 2 ta, gultojbargi 4 ta, ba’zan 6ta, kosachasi faqat g’unchaligidagina bo’ladi, guli
ochilishi bilan tezda tushib ketadi. Otaligi 2-4 ta, yoki cheksiz, doira bo’lib joylashgan. Onaligi
2 ta yoki bir nechta mevabargli, senokarp tipda, tugunchasi ostki yoki qisman yarim ostki, bir
uyali, mevasi ko’p urug’li ko’sakcha yoki yong’oqchadir. Urug’lari mayda, endospermli,
hasharotlar vositasida changlanadi.
O’zbekistonda oilaning ko’knor (Papaver) va qizg’aldoq (Roemeriya) turkumlariga
mansub turlar keng tarqalgan.
Bu oilaning eng tipik vakillaridan biri – Ko’knoridir (Papaver). Bu avlodning yer
yuzida 110 dan oriq turi keng tarqalgan. Hamdo’stlik mamlakatlarida 50 tur, shu jumladan,
O’zbekistonda 5 turi tarqalgan bo’lib, shundan bitta Papaver povoninum turi
madaniylashtirilgan. U bir yillik o’t, poyasi sut suyuqligi aralash mum qatlami bilan qoplangan
bo’lib, ko’kimtir zangori rangli. U bo’yi 1mga yetadi. Uning gullari yirik, ko’pincha binafsha,
pushti, va oqish rangli, ko’sakchasi yirik, bochkasimon va silliq, tarkibida 26 xil alkaloid
saqlaydi, urug’lari mayda, ko’p va seryog’ bo’ladi. Ba’zan otaliklarining bir qismi
metamarfozlanishi sababli gulbarglari to’rttadan oshiq bo’ladi, doira bo’lib turadi. Onaligi 8-12
meva bargchadan tuzilgan bo’lib, kattakon tugunchasi va chetlari go’yo shu’laga o’xshab,
parrak-parrak bo’lib turadigan disksimon tumshuqchasi bor. Urug’ining 50% ini yog’ tashkil
etadi. Nonvoychilikda ishlatiladi.
Ko’sakchasi ko’kligida ko’ndalanggiga tilinganda chiqqan oqimtir sut-shira havoda
qo’ng’ir tus oladi.O’simlik mevasida 1,5-2,5 % alkaloidlar bo’ladi. Shu modda “opiy” yoki
“chakida” deb ataladi. Opiy tarkibidagi alkaloidlar 2-20 %ni tashkil etadi. Shu tarzda olinib
Dostları ilə paylaş: |