Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o



Yüklə 43,03 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə74/139
tarix27.04.2018
ölçüsü43,03 Kb.
#40276
1   ...   70   71   72   73   74   75   76   77   ...   139

161 
 
binafsha,  sariq  ba’zan  oq  ranglidir.  Gulqo’rg’oni  tojsimon.  Mevasi  ko’p  urug’li,  bargsimon 
bo’ladi. Akonitning barcha turlarida akonitin alkaloidi bor. Tanasining barcha qismi zaharlidir. 
Ko’pincha  dorivor  va  dekorativ  o’simlik  sifatida  ekib  o’stiriladi.  Dori  bo’ladigan  o’simliklar 
orasida bahor suvur o’ti (Adonis vernalis) hammadan ko’proq ishlatiladi. Bularning  yer ustki 
qismidan  yurak  kasalliklarini  davolashda  qo’llaniladigan  preparat  tayyorlanadi.  Pionlar, 
isparaklar manzarali o’simliklar sifatida ekib o’stiriladi.  
  
  
 
Akonit o’simligi 
 
Delfinium  avlodi  (  Delphinium  )  -  Isparak  avlodi.    Bir  va  ko'p  yillik  o't  o'simlik. 
Barglari  chuqur  qirqilgan.    Gullari  zigomorf,  sochoq  to'pgulga  yig'ilgan.  Hamma  vakillari 
tarkibida  delfinin  moddasini  saqlaydi.  Gullari  chiroyli  bo'lgani  uchun  ayrim  turlari  manzarali 
o'simlik sifatida o'stiriladi.  
Klematis  avlodi  (Clematis).    Bu  avlodning  vakillari  liana,  chala  buta  va  daraxtsimon 
shakllarda  mavjuddirlar.  Sharq  klematisi  (C.  orientalis)  iloncho'p  deb  ataladi,  bu  o'simlik 
to'qaylarda yovvoyi holda uchraydi. Poyasi sut shiraga boy. Urug'lari uzun tukchalarga ega. 
Taliktrum avlodi (Thalictrum) ning vakillari ko'proq tog'larda tarqalgan bo'lib, shamol 
yordamida changlanadi. 
 
Sallaguldoshlar - Paeoniaceae  
Yovvoyi sallagul 
Paeonia hybrida Pall. O`zbekistonda soni qisqarib borayotgan kamyob, manzarali tur. 
Qisqacha tavsifi. 
 Bo`yi  25-75  sm  oralig`idagi  ko`p  yillik  o`t.  Ildizi  urchuqsimon  yo`g`onlashgan.  Barglari 
bandli, ikki karra uch bo`lakli, bo`laklari qalami-nashtarsimon. Gullari yirik, diametri 6-10 sm. 
Mevasi tarvaqaylagan, qalin tukli. Urug`i yaltiroq, qora rangli. Iyun-iyul oylarida gullab, iyul-
avgustda mevasi yetiladi. 
Tarqalishi. 
        Chotqol,  qurama,  Zarafshon  va  Hisor  tizmalarida  tarqalgan  (Toshkent,  Samarqand, 
Surxondaryo,  Qashqadaryo  viloyatlari).  Qirg`iziston,  Qozog`iston,  G`arbiy  Sibirda  hamda 
Jung`oriyada ham uchraydi. 
O`sish sharoiti.  
        Dengiz  sathidan  1500-2000  m  balandlikda  chirindili  mayda  jinsli  tuproqlarda  va 
daraxtlarning tagida o`sadi. 
Soni. 
 Tabiatda  200-250  tupi  borligi  aniqlangan  bo`lib,  bulardan  ayrimlari  yo`qolib  ketgan. 
Masalan,  1960  yillargacha  Chotqol  biosfera  qo`riqxonasi  (Boshqizilsoy)da  o`sib  turgan 
sallagullar  butunlay  yo`qolib  ketgan.  Ular  faqat  qo`riqlanadigan  va  chiqib  bo`lmaydigan 
joylarda saqlanib qolgan. 
Ko`payishi. 
 Urug`idan ko`payadi. 
O`simlik soni va arealining o`zgarish sabablari. 
 Gullarining uzib  olinishi  va tuplarining ildizi bilan qazib  olib hovlilarga ekilishi hamda 


162 
 
chorva mollarining ko`plab boqilishi oqibatida kamayib bormoqda. 
Madaniylashtirilishi. 
 Ko`pgina botanika bog`larida muvaffaqiyatli ravishda ekib kelinmoqda. 
Muhofaza choralari.  
Qizil kitobga kiritilgan. Chotqol biosfera qo`riqxonasining Maydontol bo`limida qo`riqlanadi. 
Zirkdoshlar  oilasi –Berberidaceae tashqi ko‘rinishi har xil bo‘lgan 150 ga yaqin o‘simliklar 
turi, asosan butalar, qisman shingilsimon to‘pgulli ko‘p yillik o‘tlar. Gulqo‘rg‘on barglari ikki 
xil  bo‘ladi,  gulbargsimon  tashqi  va  gulbargsimon  ammo  nektardonlari  bor  ichki  barglar.  
Tashqi  va  ichki  barlag  xuddi  otaliklar  singari  ucha’zoli  doiralar  bo‘lib,  joy  oladi.  (doiralar 
oltitacha  shulardan  ikkitasi  nektardonli  bo‘ladi).  Bitta  mevabargchasidan  hosil  bo‘lgan  birdan 
bir onaliklarning bir uyali ustki tugunchasida bittadan yeki bir nechtagacha urug‘ kurtaklar bor. 
Urug‘kurtaklar  qorin  choki  bo‘ylab,  yeki  shu  chok  tagida  yotadi.  Mevasi  rezavor  meva  yeki 
yong‘oqcha.  
Bu  oilaning  tipik  vakili zirk   avlodidir.  Oddiy  zirk  butasimon  o‘simlik  bo‘lib, shaklan  ovalga 
uxshagan  barglarining  chetlari  arrasimon,  ular  kalta  tortgan  yon  novdalardan  chiqadi.  Uzun 
novdalarning  barglari  uch  ayrili  tikanga  aylangan.  Sariq  rangi  gullari  osilib  turadigan 
shingilsimon tupgullarni hosil qiladi.  Bir uyali ustki tugunchasidan och qizil sersuv nordon etli 
chuzinchoq  meva  paydo  bo‘ladi.  Zirk  asosan  dekorativ  o‘simlik  sifatida  ekib  o‘stiriladi.  Zirk 
barglaridan  tayyorlangan  spirtli  damlama  ginekologiyada  bachadon  muskullar  tonusini 
ko‘tarish,  to‘qqandan  so‘ng  ba’zi  kasalliklarini  davolashda,  qon  ketishini  tuxtatishda,  o‘t 
xaydovchi  vositasi  sifatida  ishlatiladi.  Ildizidan  berin  alkoloidining  tuzi  tibbiyotda  surunkali 
gepatit, gepatoxolesistit va o‘t pufagidagi tosh kasalliklarini davolashda qo‘llaniladi.  
 
Ko’knoridoshar oilasi – Papaveraceae. 
Bu  oilaning  aksariyat  qismi  bir  va  ko’p  yillik  o’tlardir,  ularda,  odatda  bo’gimlarga 
bo’lingan sut naylari yoki sut hujayralari bo’ladi. O’simlikda sutsimon shira bo’lmasa, maxsus 
moddsi bor cho’ziq hujayralar yuzaga keladi. U 26 avlodga oid 250 turni o’z ichiga oladi. O’rta 
Osiyoda 8 turkumga oid 35 turi uchraydi. Bu oilaga kiradigan o’simliklar asosan o’tlar, qisman 
butalardir. Barglari ko’pincha patsimon qirqilgan, navbatlashib yoki qarama-qarshi joylashgan, 
yonbargsiz.  
Gullari  yakka-yakka  yoki  to’pgulda  joylashadi.  Aktinomorf  ba’zan  zigomorf. 
Kosachabargi 2 ta, gultojbargi 4 ta, ba’zan 6ta, kosachasi faqat g’unchaligidagina bo’ladi, guli 
ochilishi bilan tezda tushib ketadi. Otaligi 2-4 ta, yoki cheksiz, doira bo’lib joylashgan. Onaligi 
2 ta yoki bir nechta mevabargli, senokarp tipda, tugunchasi ostki yoki qisman yarim ostki, bir 
uyali,  mevasi  ko’p  urug’li  ko’sakcha  yoki  yong’oqchadir.  Urug’lari  mayda,  endospermli, 
hasharotlar vositasida changlanadi.  
O’zbekistonda  oilaning  ko’knor  (Papaver)    va  qizg’aldoq  (Roemeriya)  turkumlariga 
mansub turlar keng tarqalgan. 
Bu  oilaning  eng  tipik  vakillaridan  biri  –  Ko’knoridir        (Papaver).  Bu  avlodning  yer 
yuzida  110  dan  oriq  turi  keng  tarqalgan.  Hamdo’stlik  mamlakatlarida  50  tur,  shu  jumladan, 
O’zbekistonda  5  turi  tarqalgan  bo’lib,  shundan  bitta  Papaver  povoninum  turi 
madaniylashtirilgan. U bir yillik o’t, poyasi sut suyuqligi aralash mum qatlami bilan qoplangan 
bo’lib, ko’kimtir zangori rangli. U bo’yi 1mga yetadi. Uning gullari yirik, ko’pincha binafsha, 
pushti,  va  oqish  rangli,  ko’sakchasi  yirik,  bochkasimon  va  silliq,  tarkibida  26  xil  alkaloid 
saqlaydi,  urug’lari  mayda,  ko’p  va  seryog’  bo’ladi.  Ba’zan  otaliklarining  bir  qismi 
metamarfozlanishi sababli gulbarglari to’rttadan oshiq bo’ladi, doira bo’lib turadi. Onaligi 8-12 
meva  bargchadan  tuzilgan  bo’lib,  kattakon  tugunchasi  va  chetlari  go’yo  shu’laga  o’xshab, 
parrak-parrak  bo’lib  turadigan  disksimon  tumshuqchasi  bor.  Urug’ining  50%  ini  yog’  tashkil 
etadi. Nonvoychilikda ishlatiladi.  
Ko’sakchasi  ko’kligida  ko’ndalanggiga  tilinganda  chiqqan  oqimtir  sut-shira  havoda 
qo’ng’ir  tus  oladi.O’simlik  mevasida  1,5-2,5  %  alkaloidlar  bo’ladi.  Shu  modda  “opiy”  yoki 
“chakida” deb  ataladi.  Opiy tarkibidagi  alkaloidlar 2-20  %ni  tashkil etadi.   Shu tarzda olinib 


Yüklə 43,03 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   70   71   72   73   74   75   76   77   ...   139




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə