167
Polygonum aviculare
Suv qalampir – P. hydropiper.
Bir yillik o’t o’simlik, ariq yerlari va zax yerlarda o’sadi. Bu o’simlikdan qon
to’xtatadigan dori olinadi. Gullari va barglari qalampirning mazasini bergani uchun bu o’simlik
suv qalampiri .
deyiladi
Polygonum hydropiper.
Tomir dori – P.amphibium.
Ko’p yillik ildizpoyali o’t o’simlik. Ildizpoyasida 18 %, barglarida 10 % gacha dubil
moddasi bo’ladi, meditsinada undan dori olinadi.
Polygonum affine.
Juzg'un avlodi ( Calligonum) cho'llarda o'suvchi buta yoki daraxt o'simliklardir.
Barglarining shakli o'zgarib, ipsimon shaklga kirgan. Pizil qandim ( C. caput Medusae) va
to'rsimon juzg'un ( C. canselatum) ko'chma qumlarni mustahkamlash va to'xtatish uchun
ekilmoqda.
Tomir dori (P.amphibium), suv qalampiri (P.hydropiper), qiziltasma (P.aviculare), toron
(P.coriarum)lar tibbiyotda keng qo’llaniladi. Ulardan olingan moddalar turli kasalliklar qatori
qon to’xtatishda ishlatiladi
. Xitoy yoki tangut ravochi (Rheum palmatum var. tanguticum) ko’p
mamlakatlarda madaniy holda o’stirilib, tibbiyotda ich yuritish sifatida sano bargi bilan bir
qatorda ishlatiladi.
Shovullar (Rheum), taram-taram ravoch (R.undulatum), qora dengiz ravochi (R.
rhaponticum) sabzavot sifatida ekiladi. Ular qandolatchilikda ham ishlatiladi. Ko’pgina
grechixadoshlar serasal o’simliklardir.
Choydoshlar oilasi – Theaceae.
Bu oila vakillari ko’pincha doimiy yashil daraxt yoki butalardir. Ularning barglari oddiy,
chetlari tekis, birin-ketin joylashgandir. Yonbarglari bo’ladi yoki bo’lmaydi. Gullari to’g’ri,
ikki jinsli yoki ayrim jinslidir. Kosachabargchalari 5-7 ta . Tojbarglari 5ta, ba’zan 4ta yoki bir
qancha va kosachabarglari singari tagi qo’shilib o’sgan yoki erkin bo’ladi. Otaligi ko’pincha
cheksizdir, 5 ta bog’lam tashkil etadi va tojbarglarining tagiga birikkan bo’ladi. Onaligi 2 yoki
ko’p, ko’pincha 3-5 mevabargli, tugunchasi ustki, ikki va ko’pincha 3-5 uyali, mevasi
ko’sakcha yoki kamdan-kam rezavor mevadir. Bu oila 30 avlod 400 turdan tashkil topgan
bo’lib, uning vaklillari tropik va subtropik mamlakatlarda tarqalgan. Muhim avlodlariga choy
(Thea) va kameliya (Camellia)lar kiradi.
Choy avlodi (Thea).
Bu avlod vakillari doimiy yashil buta yoki kichikroq daraxt o’simliklardir. Ularning
barglari etli, ovalsimon, uchiga tomon ensizlangan va qisqa bandlidir. Barglari yoshligida
tukchalar bilan qoplanib turadi, keyinchalik barg yetilganidan keyin tuklari to’kilib, yalang’och
bo’lib qoladi. Gullari bittadan, tojbarglari 5-9 ta, tagi tutash, oq va sarg’ish, pushtiga moyilroq
rangli bo’ladi.
Mevasi yog’ochlangan ko’sakcha, har qaysi uyasida bittadan olchadek urug’i bo’ladi.
Choy o’simligi asli Sharqiy-Janubiy Osiyodan chiqqan , bu o’simlik asosan tropik va
subtropiklarda (Hindiston, Seylon, Yava, Xitoy) ko’p ekiladi. Choyning yer shari bo’yicha 4 ta
turi ma’lum. Shundan ikkitasi Xitoy choyi (Th. Sinensis) va assam yoki hind choyi (Th.
Assana) nam subtropik mamlakatlarda ekiladi. Hind choyi bo’yi 10-15 m balandlikdagi daraxt,
barglari cho’ziq bo’ladi. Xitoy choyi esa 2-3m balandlikdagi butadir. Uning barglari esa
cho’ziq tuxumsimon bo’ladi. Xitoy choyi va hind choyi gibridlari asosan G’arbiy Gruziyada,
Ozarbayjonning Lenkoran rayonida, Krasnodar o’lkasining janubida ekiladi. Asli vatani
Hindixitoy tog’li o’rmonlari hisoblanadi.
Nerv faoliyatini yaxshilash, hordiq chiqarish maqsadida yer kurrasining qariyb barcha
aholisi tomonidan ichiladigan choy shu o’simlikning bargidan tayyorlanadi. Choy
o’simligining bargida 20-28% tannidlar, 2-5% kofein, 0,01% efir moyi, C, B1,B2, K
vitaminlari, rutin va organik kislotalar hamda mineral moddalar bor. Choy bargining tarkibida
168
5% ga qadar
tein deb ataladigan kishining asabiga tez ta’sir qiluvchi modda mavjud. Choyning
ho’l barglari yig’ilib, maxsus usulda quritiladi, undan ko’k choy va qora choy olinadi. Yer
yuzining iliq, iqlimli mamlakatlarida har yili 8 mln sentner choy tayyorlanadi. Yevropaga choy
birinchi bor Portugaliyaga 1517-yilda, Rossiyaga 1639-yilda keltirilgan. O’rta Osiyo bilan
Xitoy savdo-sotiq ishlari 1000 yildan ortiq ekanligini inobatga olsak, xalqimizning choyni
iste’mol qilish tarixi ham shu vaqtga teng desak xato qilmaymiz.
Choy plantatsiyasi.
Kamelia (Camellia japonica) ham shu avlodga
mansubdir. Bu o’simlik chiroyli buta holida bo’ladi va
asli Janubiy Sharqiy Osiyodan chiqqan. Kamelia yirik-
yirik bo’ladigan oq yoki pushti rangli seryaproq gullari
uchun dekorativ o’simlik o’rnida ekiladi, uning har xil
navlari bor. Kamelianing gullari ostki tomonidan spiral
holda joylashgan 5-8 ta tangachasimon bargchalar bilan
o’ralgan,
o’sha
bargchalar
sekin-asta
kosachabargchalarga
Kamellia gullari aylanadi, shu sababli kosacha bilan tangachasimon barglar o’rtasidagi
chegara hamisha ham aniq bo’lavermaydi. Ba’zan gulkosachabarglar ham asta-sekin
gulbarglariga aylanadi, shu bilan birga gulbarglarning soni noaniq, ammo, odatda kamida 5ta
bo’ladi. Gulbargi 5ta bo’lsa, 5ta yuqori kosachabarglar bilan navbatlashib turadi va
gulqo’rg’oni ikki doirali bo’lib qoladi. Kamelianing otlagi bir talay, onaligida bir uyali
tuguncha bor.
Kamellia
Dalachoydoshlar oilasi – Guttiferae.
Bu oila vakillari daraxt, ba’zan ko’p yillik o’t, goho epifit va liana o’simliklardir.
Ularning barglari oddiy, qarama-qarshi mutovka shaklida joylashgan, ko’pincha yonbarglari
bo’lmaydi. Barglarida yorug’ nuqtalar, ya’ni moy kameralari yoki hatto shoxlarga ham
o’tadigan uzun-uzun moy yo’llari bor. Gullari ikki jinsli yoki bir jinsli va tog’ri, spiral holda
yoki doira bo’lib, chala qalqonsimon yoki ro’vak to’pgulda joylashgan. Qo’sh gulqo’rg’onli
bo’lib, kosacha va tojbarglarining soni har xildir. Tojbarglari ko’pincha 5ta, ba’zan 4ta, sariq
goho qizil, to’q qizil rangda bo’ladi. Otaligi ko’p, ba’zan 16-18ta, aksari osti birikkan bo’lib, 3-
5 bog’lamni tashkil etadi. Onaligi ko’pincha 3-5 uyali. Tugunchasi uch xonali, uch ustunchali
va tumshuqchali. Mevasi ko’sakcha, danakcha yoki rezavor meva.
Dalachoydoshlar oilasi 47avlod 850 turdan iborat bo’lib, asosan tropik mamlakatlarda
tarqalgan. Shundan O’zbekistonda faqat 3 turdan iborat dalachoy avlodi tarqalgan.
Dalachoydoshlar
oilasi gullarii
Dalachoy avlodi (Hypericum).
Bu avlod vakillari o’t yoki chala buta o’simliklaridir. Ularning barglari qarama-qarshi
joylashgan, qariyb bandsiz. Gullari sariq, kosacha va tojbarglari 5tadan, otaliklari cheksiz, tagi
qo’shilib o’sgan. Mevasi 3uyali ko’sakcha, urug’ ko’p va endospermsizdir. Dalachoyning 3turi
O’zbekiston florasida uchraydi.