Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi "botanika" fanidan o

169 
 
Dalachoy (H. perforatum). 
Bu  o’simlik  ko’p  yillik  o’t  o’simlik.  Bo’yining  bir  qadar  uzunligi,  poyasining  silliqligi, 
to’pgulining qalqonsimon yoki dumaloq tuxumsimonligi bilan xarakterlanadi.  Tojbarglari 15-
20mm  bo’lib,  otaligi  gultojidan  qisqa  bo’ladi.  U  keng  tarqalgan  o’simlik  bo’lib,  ko’proq 
bedapoyalarda va bog’larda begona o’t sifatida o’sadi, adir va tog’ zonasining sernam yerlarida 
keng tarqalgan. Tibbiyotda yarani bitiruvchi va qon to’xtatuvchi dori sifatida, shuningdek, bod 
kasalini davolashda ishlatiladi. 
Qizilpoycha (H.scabrum). 
      Bu  bo’yi  20-40sm  keladigan  tanasining  hammasi  g’adir-budur,  ildizlari  yog’ochlangan 
ko’p yillik o’tdir. Uning gullari sariq, otaliklari tojbarglardan uzunroq, adir va tog’larning yon 
bag’irlarida tarqalgan. 
     Choy o’t – Hypericum elogaum. 
         Bo’yi  40-50  sm.  Barglari  qarama-qarshi  o’rnashgan,  gullari  ro’vaksimon  to’pgulda 
joylashgan. Tog’ zonasining toshloq va mayin tuproqli yerlarida o’sadi. 
Ahamiyati.  
        Bu  oila  vakillari  orasida  foydali  vakillari  ko’p.  Ammo  ularning  dalachoylar  avlodidan 
boshqa hammasi tropik mamlakatlarda tarqalgan. Ularning bargida efir moyi juda ko’p bo’ladi. 
Ba’zi  vakillaridan  smolali  moddalar  va  yelim,  ba’zilarining  urug’idan  moy  olinadi.    Undan 
tashqari  uning  tarkibida  oshlovchi,  oq  bo’yoq  bo’luvchi  moddalar  ham  uchraydi.  Tunda 
beixtiyor  siyish  kasaliga  duchor  bo’lgan  bolalarga  yotish  oldidan  dalachoyning  bir  stakan 
damlamasi  ichiriladi.  Tropik  o’lkalarda  o’sadigan  talaygina  vakillari  qora  yog’och  beradigan 
bo’lganidan iqtisodiy jihatdan muhim ahamiyatga ega. 
             Qovoqdoshlar oilasi – Cucurbitaceae. 
 
Qovoqguldoshlar  oilasi  90  turkumga  mansub  800  turdan  ortiq  o’simlikdan  iborat.  Ular 
asosan  tropik  mamlakatlarda  keng  tarqalgan.  Hamdo’stlik  mamlakatlarida  14  turkumga 
mansub 24 turi turli-tuman ob-havo sharoitlarida o’sadi.  Bu oila vakillari asosan bir yillik va 
ko’p yillik o’rmalab o’suvchi o’t o’simliklar,  
ba’zan  chala  buta,  buta  va  kichik  daraxtlardir.  Ularning  barglari  oddiy,  navbatlashib 
o’rnashgan,  ko’pincha  bo’lakchali  yoki  anchagina  o’yilgan,  panjasimon  yoki  patsimon,  
yonbargchalari bo’lmaydi. 
Ilashuvchi  poyalarida  barg  qo’ltig’idan  chiqqan  oddiy  yoki  murakkab  gajaklari  bo’ladi, 
ular shu gajaklar vositasida tayanchlarga ilashadi. Gajaklari metomorfozga uchragan novdadir, 
unda metamorfozga uchragan yo bitta birinchi barg bo’ladi (bu xildagi gajak sodda gajak deb 
ataladi) yoki metamofozga uchragan bir nechta barg bo’ladi (shoxlangan gajak).  
Gullari yolg’iz yoki barg qo’ltig’idan to’p bo’lib chiqib, kichik simozli to’pgullardan joy 
olishi ham mumkin. Ko’pincha bir jinsli, aktinomorf va 4 doirali. Gulqo’rg’on a’zolari doirada 
5tadan  bo’lib  joylashadi.  Gultojisi  tutash,  kamdan-kam  holarda  ayrim-ayrim  tojbarglardan 
iborat.  Changchisi  3-5  ta  bo’lib,  ular  o’zaro  har  xil  birikib  o’sgan  yoki  erkin  (yakka-yakka) 
bo’ladi. Onaligi 2-5 ko’pincha 3 mevabargli bo’ladi. Tugunchasi ostki, 3 uyali va ko’p urug’ 
kurtakli. Mevasi yirik rezavor (qovoq deb ataladi), kamdan-kam holda ko’sak mevadir. Urug’i 
endospermsiz bo’ladi.  
Qovoqdoshlar  90  avlod  760  turdan  iborat  bo’lib,  yer  sharining  tropik  va  subtropik 
mamlakatlarida  tarqalgan.  Gullarining  shakliga  qarab,  bu  oila  qo’ng’iroqdoshlar  va 
varonkadoshlar oilachalariga bo’linadi. 
 
Qo’ng’iroqdoshlarga tubandagi avlodlar kiradi: 
Qovoq avlodi (Cucurbita). 
Bu avlod vakillari bir yillik va ko’p yillik o’rmalab o’suvchi o’simliklardir. Palagi yirik, 
poyasining  ichi  bo’sh  bo’ladi.  Qovoqlarning  anatomik  tuzilishida  bikollaterial  o’tkazuvchi 
bog’lamlari bo’lishi bilan farqlanadi. Gajaklari sershox, guli ayrim jinsli, qo’ng’iroqsimon va 

---

170 
 
sariq rangli. Qovoqlar Janubiy Amerikadan kelib chiqqan. Bu avlodning 23 turi bor. Shulardan 
3 turi ekiladi: 
Kartoshka qovoq (C.maxima). 
 Uning meva bandi va palagi silindrsimon. Mevasi juda yirik bo’lib, ogirligi 60-80 kg ga 
yetadi. Bu turning ovqatga ishlatiladigan, yem-hashak va manzarali o’simlik sifatida ekiladigan 
navlari bor. 
Oddiy qovoq (C.pepo). 
  Uning  palagi  va  mevabarglari  o’tkir  qirrali  bo’ladi.  Oddiy  qovoqning  palak  bermay, 
tanasi  to’p  bo’lib  o’sadigan  va  mevasi  cho’ziq  silindrik  xili  “kabachki”,  yassi  mevali  xili 
patison deb ataladi. 
 Oshqovoq (C.moschata).  
Palagi o’tmas qirrli silindrik, uzun bo’lib, mevabandi qirrali.  
 Varonkadoshlarga quyidagi avlodlar(turkumlar) kiradi: 
Qovun(Melo), bodring(Cucumis), tarvuz(Citrullus), qozonyuvgich (Luffa) va boshqalar. 
       Tarvuz – Citrullus. 
Poyasi palakli, tana barglari tuklar bilan qoplangan, bir va ko’p yillik. Barglari ikki qayta 
patsimon qirqilgan. Gajaklari 2-3 bo’lakchali. Gullari ikki jinsli, mayda, sarg’ish. Mevasi ko’p 
urug’li, sersuv, soxta meva. Unga 7 tur kiradi. Afrika va Osiyoning cho’l va chala cho’llarida 
tarqalgan. Ayrim turlari Afg’oniston va Hindistonda yovvoyi holda o’sadi. Tarvuz avlodining 2 
turi ekib o’stiriladi. Tarvuz issiqni qovunlardan ham ko’proq talab qiladi. 
Yeyiladigan tarvuz (C. edulis). 
 Mevalarining  eti  qattiq  bo’ladi.  Vatani  Kalaxari  sahrosi  bo’lib,  O’rta  Osiyoda  ko’p 
ekiladi. 
Hashaki tarvuz (C. vulgaris). 
 Poyasi yo’gon bir yillik, gullari va mevalari  yirik, o’t o’simlik. Eti qattiq, mazasi bir oz 
taxir. Quruq yerlarda o’sishga moslashgan, hashaki tarvuz yem-hashak sifatida o’stiriladi. 
Qovun (melo). 
Mazkur  avlod  vakillari  bir  yillik,  palakli,  o’simlik.  Gajaklari  oddiy.  Gullari  bir  va  ikki 
jinsli.  Poyasi  va  bargi  dag’al  tuklar  bilan  qoplangan.  Urug’chi  guli  changchi  guliga  nisbatan 
yirik.  Mevasi yirik, seret, hushbo’y, suvli va shirin. Bu avlodga 10 tur mansub bo’lib, ularning 
turli navlari o’stiriladi. Qovunlar Osiyoning tropik va subtropik mamlakatlarida tarqalgan. 
Qovunlarning xilma-xil navlari Markaziy Osiyo respublikalari va Janubiy Qozog’istonda 
o’stiriladi.  Tarrak  –  M.flexiosus  yoki  pechak  qovun  yoki  atirqovun  –  M.  dudaim  xillari  turli 
qit’alarda o’stiriladi.  
Bodring (Cucumis). 
 U  yer  bag’irlab  o’sadigan  palakli  o’simlik.  Barglari  yuraksimon  5  bo’lakli,  o’tkir 
burchakli. Gullari ayrim jinsli. Changchi gullari shingil to’pgulda, urug’chi gullari yakka-yakka 
joylashgan. Gullari barg qo’ltig’ida hosil bo’ladi. Gajagi oddiy, mevasi cho’ziq, 3 uyalidir. Bu 
avlodga  30  tur  kiradi.  Afrika  va  Osiyoning  issiq  mamlakatlarida  tarqalgan.  Ekiladigan 
bodringning  
 
           
Cucumis sativus L        Cucumis anguria                                                  
 
                                   Cucumis metuliferus. 
 
(C.  sativus)  yovvoyilari  no’malum.  Vatani  quyi  Hindiston  va  Hindixitoy,  navlari  ko’p, 
mevasi yangiligida yeyiladi. 
 Qozonyuvgich (Luffa). 
  

---