Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин
Yüklə 5,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
| H.
Х . Т ursunov. Т uproqshunoslik 15 ularning tuproq sho‘rlanishiga ta’sirini ochib bergan olimlardan hisoblanadi. V.V.Dokuchayev tuproqshunoslik fanining asoschisi hisoblanadi, u birinchi marta Novoaleksandriyskiy Qishloq xo‘jaligi instituti qoshida tuproqshunoslik kafedrasini tashkil qilib, V.I.Vernadskiy, N.M.Sibirsev, K.D.Glinka, S.A.Zaxarov, N.A.Dimo kabi tuproqshunoslik bo‘yicha shogirdlar tayyorladi. V.V.Dokuchayev (1846-1903) - tuproq to‘g‘risidagi fanga asos solgan, genetik tuproqshunoslik fanining rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shgan geolog olimdir. V.V.Dokuchayev birinchi bo‘lib, qora tuproqlarni har taraflama profil bo‘yicha o‘rganib, ularni o‘t-o‘simliklar ta’sirida hosil bo‘lgan morfologik tuzilishni to‘la tavsiflab, geografik tarqalishi va tuproq paydo qilish jarayonlari, iqlim, relyef, ona jins va vaqt, o‘simlik, tirik jonivorlar faoliyati ta’sirida shakllangan tabiiy tarixiy tana deb aniqlaydi. Poltava va Nijegorod guberniyasi tuproqlarini o‘rganish uchun tashkil etilgan ekspeditsiyada faol qatnashib, o‘rmon va chimli podzol tuproqlarini, solishtirma - jug‘rofiy usulni qo‘llab, bu tuproqlarning ekologik xususiyatlari va tasnifini ishlab chiqadi. V.V.Dokuchayev (1892) qora tuproqlar tarqalgan yerlarda qurg‘oqchilikning rivojlanishi va unga qarshi kurash choralarini, jumladan, suv rejimini ishlab chiqadi. V.V.Dokuchayevning eng iste’dodli shogirdlaridan biri N.M.Sibirsev (1860-1900) edi. U birinchi bo‘lib “Tuproqshunoslik” darsligini yozdi va ustozining tuproq to‘g‘risidagi ta’limotini tartibga solib kengaytirdi. U tuproq to‘g‘risida aniq tushuncha kiritib, uning hosil bo‘lishda o‘simlik, turli tog‘ jinslari, iqlim va relyef sharoitidagi rolini birinchi o‘ringa qo‘yib, biologik va abiotik holatiga ta’sirini aniq ko‘rsatib bera oldi. N.M.Sibirsev tuproq tavnifiga yangilik kiritib, ular yer kurrasi bo‘yicha mintaqali, intromintaqali va amintaqali qonuniyatlar asosida tarqalishini, “tuproq oilasi” tushunchasiga aniqlik kiritib, ustozi boshlagan qurg‘oqchilikka qarshi kurash choralariga oid ishni davom ettirdi. Rossiyada tuproq qoplami V.V.Dokuchayev va uning shogirdlari tomonidan har tomonlama o‘rganilayotgan davrda P.A.Kostichev (1845- 1895) ham katta ko‘lamdagi ilmiy-tadqiqot ishlarini bajardi. U tuproqshunoslikda agronomiya ta’limotini rivojlantirib, dehqonchilik bilan tuproqshunoslikning nazariy asoslarini ishlab chiqqan buyuk olimlardan hisoblanadi. Tuproq hosil bo‘lishini o‘simlikning rivojlanishi bilan uzviy bog‘lab, o‘simlik ildizlarining yetib borgan chuqurligini tuproq qoplami deb hisoblaydi. U Rossiya qora tuproqlarini tekshirib, tuproq hosil bo‘lishi, unumdorlikning oshishi, donadorlikning rivojlanishi va gumusning hosil bo‘lishida mikroorganizmlarning roliga katta ahamiyat berdi. Tuproq hosil H. Х . Т ursunov. Т uproqshunoslik 16 bo‘lishi sharoitiga binoan uning unumdorligini saqlash va oshirish masalalariga ilmiy asoslanib, amalga oshirishni ko‘rsatib berdi. SHu davrda V.V.Dokuchayev. P.A.Kostichev va N.M.Sibirsev kabi olimlarning Rossiyadagi tuproq qoplamini o‘rganishi jarayonida olingan ma’lumotlar va ular tomonidan ilgari surilgan ta’limot genetik tuproqshunoslikning asosini tashkil qildi va rivojlanish tarixida V.V.Dokuchayev bosqichiga zamin qo‘yildi. XX asr boshlarida Rossiyada kapitalizmning rivojlanishi uning atrofidagi yerlarni va shimoli-sharqiy guberniyalarda dehqonchilikni rivojlantirishga qaratilgan ekspeditsiyalar tashkil qilindi. Bu ishlarni amalga oshirishda K.D.Glinka, L.I.Prasolov, S.S.Nestruyev, B.B.Polinov, N.A.Dimo va boshqa tabiatshunoslar faol ishtirok etdilar. Rossiya, Osiyo va O‘rta Osiyo mamlakatlarida tuproq qoplamining jug‘rofiy tarqalishi, tasnifi, nomenklaturasi, kimyoviy tarkibi, fizik-kimyoviy, suv xususiyatlari chuqur o‘rganila boshlandi. Shu davrda, davlat tomonidan qo‘yilgan tuproq to‘g‘risidagi tadqiqotlarda K.D.Glinka (1867-1927) faol ishtirok etadi. U V.V.Dokuchayev tuzgan Tuproq komitetida yetakchi tuproqshunos sifatida ishlab, Rossiyaning turli guberniyalarida tuproq ekspeditsiyalarida ishtirok etib, tog‘ jinslarining nurashi, genezisi, jug‘rofiy tarqalishi va tasnifi bo‘yicha keng ko‘lamli ishlarni amalga oshirdi. K.D.Glinka N.M.Sibirsevdan keyin “Tuproqshunoslik” (1908) fundamental darslikni yozgan olimdir. U Novo-Aleksandriysk (Varshava universiteti), Voronej va Leningrad Qishloq xo‘jalik institutlarida “Tuproqshunoslik” kafedrasining mudiri bo‘lib ishladi. Olim V.V.Dokuchayev nomidagi Tuproq instituti va sobiq ittifoqda tashkil etilgan akademiyada tuproqshunoslik bo‘yicha birinchi akademik etib saylandi. K.D.Glinka V.V.Dokuchayev ta’limotini chet ellarda va kongresslarda keng targ‘ibot qilgan olimlardan biridir. Tuproqshunoslikda geologik, agronomik va biologik yo‘nalishlarni yanada rivojlantirishga katta hissa qo‘shgan mashhur olimlardan biri V.R.Vilyamsdir (1863-1936). U tuproq profili, jumladan, gumusli akkumulyativ qatlamning kelib chiqishi va shakllanishida o‘tsimon o‘simliklarning roli haqidagi V.V.Dokuchayev va A.P.Kostichevning g‘oyalarini davom ettirdi. V.R.Vilyams chimli tuproqlar hosil bo‘lishi nazariyasini ishlab chiqdi. O‘zining ilmiy faoliyatida tuproqda gumus va gumus moddalarining hosil bo‘lishi, uning kimyoviy tarkibini mavsumiy ravishda o‘zgarishini lizimetrlarda aniqladi. Dehqonchilikda organik moddalarining |