Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

Sevdiceğim  bir  tane, 
Ada  yolları  düz  gider...
Ada  yolları  toz  olur».
Bu  türküde  belirleyici  nişan  «Ada  yolları»  sözleridir. 
(«Ada»  sözü,  türkünün  derlendiği 
Mudurnu'da,  Adapa­
zarı  anlamına  kullanılıyor.)  —   Geçen  yüzyılın  sonu  ile 
yüzyılımızın  başlarında  ün  salmış  Ça-kırcalı  ( =   Çakıcı  Efe) 
üzerine  yakılmış  türkü  (I),  aşağıda  görüleceği  üzere,  Kur­
tuluş  Savaşının  başlarında  bir  çeteye  kumanda  etmiş 
olan  Yörük  Ali  Efe  üstüne  söylenen  bir  türküye  (II)  uygu­
lanmıştır.  (İkinci  varyant  gene  birinoinin  ezgisi  ile  söy­
lenir.)
(I)  •   Ödemiş  minaresi,
Candarma  süvarisi,
Çakıcı  Efeyi  sorar  isen 
İzmir’in  bir  tanesi.
Dağlar  dumansız.
Çakırcalı  dinsiz  imansız.
(II) 
•   Şu  Dalman'ın  çeşmesi,
Ne  hoş  olur  içmesi,
Yörük  de  Ali'yi  sorarsan 
Efelerin  seçmesi.
Hey  gidinin  Efesi...  Efesi.
Efelerin  Efesi.
Bu  türlü  ufak  tefek  değişikliklere  uğrayarak  eski  bir 
türkü  daha 
yeni  bir  olaya  yakıştırılıyor; 
yeni  metinde 
macerası  anılan,  yeni  olayların  kahramanı,  eski  türküde 
^ n ı   anılan  kişinin  — bir  bakıma—   mirasına  konmuş  olu­
yor.  Aynı  olguya  toplum  olayları 
(siyas, 
askerî,  veya 
başka)  anlatan  türkülerde  de  rastlarız.  Aşağıdaki  Erzin­
179

---

can  türküsü  (I),  1905  Rus  -  Japon  harbi  sırasında  Rus 
ordusundaki  Kırımlı  -  Tatar  askerlerinin  ağzında,  Port- 
Artür’deki  savaşlar 
üzerine  bir  türküye  (II) 
uygulan­
mıştır :
(I) 
•   Erzincan’da  bir  kuş  var,
Kanadında  gümüş  var.
G itti  yârim  gelmedi
Eibet  bunda  bir  iş  var.
(Anadolu  türküsü)
(II) 
•   İstanbul'da  bir  kuş  bar,
Kanetinde  kümüş  bar.
Port-Arturga  giden  kaytmay
Elbet  onca  bir  iş  bar.
Ayleme  anem,  ayleme  babamî 
Belki  Mevtam  kutkarır
(Kırım  türküsü)
c) 
Mâni  biçimindeki  dörtlüklerden  (4 + 3   veya  4 + 4 ) 
meydana  gelmiş  birtakım  başka  türküler  de  vardır,  anıl­
mağa  değer  bir  olayı  anlatmak  üzere  yakılmış,  daha  baş­
tan  sağlam  bir  örgü  ile  özel  öğelerden  meydana  getiril­
miş  olduktan  için  dörtlükleri  bütüniyle  saklayabilmişler­
dir.  1915  yılının  başındaki  Sarıkamış  bozgunu  üzerine  ya­
kılmış  olan  şu  türkü  (bir  çeşit  ağıt)  bunlara  örnektir:
•   Sarıkamış’ta  var  maşın.
Urus  yığmış  ağır  koşun.
Bizim  asker  açık,  çıplak.
Dağlarda  buyumuş  kışın.
Çadırlar  dağa  kuruldu.
Hücum  borusu  vuruldu.
Bir  Sarı-Kamış  uğruna
Doksan  bin  fidan  kırıldı.
180

---

ç)  Doğu  Anadolu'da  çift  sürülürken  söylenen  horovel 
(Azerbaycan'da:  holola)  gibi  iş  türküleri  ile,  toplu  oyun- 
kırda,  eğlentilerde  söylenen  kimi  türküler,  örneğin  Azer­
baycan'da  kızların  söyleştikleri,  ve  her  dizesinden  sonra 
hakuşka  (veya  hahışka)  kelimesi  tekrarlanan,  ve  bunun 
için  hakuşka/hahışka  demlen  türküler  de  birbiri  ardına 
zincirleme  mâni  metinlerinin  eklenmesiyle  meydana  ge­
lir;  bu  türlü  türkülere  Kars  bölgesinde  akışka  derler.
d) 
Son  olarak  mâni  uyaklı  (a  a  b  a,  c  c  d  c,...)  ama 
ölçüsü  11  li  (6+5  veya  4 +  4 + 3 )  koşma  ölçüsü  olan,  bent- 
ferf  dörder  dizeli  türküleri  anmalıyız;  böyle  bir  türküden 
iki  b e n t:
•  
Kırım'dan  gelirim,  adım  Sinan’dır.
Kılıcımın  suyu  kandır,  dumandır.
Haber  geldi  Macar  Tuna'ya  inmiş,
Haddin  bildirmeğe  ahdim  yamandır.
Gâh  köle  olursun  ve  gâhi  âsi.
Er  sözün  fehm  etmez  elin  kahpesi.
Gizli  işim  yoktur,  bilmeyen  varsa.
Dizgin  kırmak  için  meydan  burası.
(E.  C.  Güney.  Halk  türküleri,  i.  s.  62)
*  *  *
Az  rastlanan,  düzensiz  biçimlere  gelince:  bunlardan 
bir  bölük  yukarda 
«düzenli  biçimlersin  «A»  bölümünde 
incelediğimiz  tiplerden  III  üncü  ve  IV  üncü,  düzensiz  bi­
çimler  arasında  da  yer  alabilirler.  Bunlarda  ya  11  heceli 
mâni  düzeninde  bentlerle,  11'li  koşma  düzeninde  bentler 
bir  araya  getirilm iştir  (IV  üncü  tip),  ya  da  dördüncü  di­
zeleri  aralarında  uyaksız,  koşma  düzeninde  bentter  birbi­
rine  eklenmiştir  (III  üncü  tip).
Düzensiz  başka  biçimlere  birkaç  örnek  verelim.
A.  Sayışlı  türküler.  Bunların  çeşitleri  vordtr:
181

---

a)  Ard-arda  gelen  bentlerin  veya  bağlamaların  dize 
sayısı  gitgide  artar;  uyaklar  herhangi  bir  kurala  uymaz; 
coğu  kez  aynı  cümleler  tekrarlanır.  Bu  çeşide  Mudurnu'­
da  derlenmiş  bir  ö rn e k :
•   —   Başım  ağrıyor,  başım.
—   Başına  kurban  olayım.
Yarın  pazara  varayım,
Başına  başlık  alayım.
Başlık  başına,
Kurban  olayım. 
ir
—   Gözüm  ağrıyor,  gözüm.
—   Gözüne  kurban  olayım.
Yarın  pazara  varayım,
Gözüne  gözlük  alayım.
Başlık  başına,
Gözlük  gözüne 
Kurban  olayım.
★
v.b...
b)  Türküde  sözü  edilen  kişi  veya  nesnelerin  sayılan, 
düzenli  aralıklarla  ard-arda  sıralanıp  söylenir.  Aşağıdaki 
örnekte  uyaklar  ikişer-ikişer  düzenlidir;  ama  başka  uyak 
düzenleri  de  vardır;
Yenge  kızın  bir  tane,
Saçları  tane  tane.
Yenge  kızın  İkidir,
Küçüğü  benimkidir.
Yenge  kızın  dokuzdur,
Sırma  saçı  topuzdur.
c) 
Sayışlı  türkülerin  karşılıklı  söyleşme  biçiminde
182

---