Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

dizeleri,  XV’inci  yüzyılda  ipli  kuklanın  oynatıldığına  bir 
anıştırmadır.  —   XVI'ncı  yüzyıldan  çeşitli  türk  kaynaklar» 
ile,  bir  alman  yazarının  eserinde  kukla  oyunu  üzerine  da­
ha  etraflı  bilgiler  verilmiştir.  Alman  yazarının  sözünü  et­
tiği  İstanbul'daki  1582  şenliklerine  değgin  bir  başka  bel­
gede  kuklacıların  adları  da  verilmekte  ve  bu  arada  bir 
de  ayak  kuklasından  bahsedilmektedir.—  Oyunun  XVII’- 
nci  yüzyıldan  başlayarak  artık  kukla  kelimesi  ile  göste­
rilir  olduğunu  Evliya  Celebi’den  ve  bu  yüzyılın  başka  kay­
naklarından  öğreniyoruz.  Kukla  sözünün  Çin’den  Batıya, 
ya  da,  kelime  gibi  oyunun  da  Çingenelerin  aracılığı  ile 
Hindistan'dan  Osmanlı  ülkesine,  oradan  da 
Balkanlara 
yayıldığı  üzerine  tartışmalı 
görüşler  ileri  sürülmüştür. 
—XVM'nci  yüzyıla  değğin  bir  belgeden,  Saray  cariyeleri- 
nin  kuklacılardan  ders  aldıklarını  öğreniyoruz. 
(Metin 
And.,  a.g.e.,  s.  96).
Metin  And,  Evliya  Çelebi’nin  kukla  ve  gölge  oyunu 
çeşitlerini,  bir  «kuklacılar»  (kuklabâz)  bir  de  «baş  kuk­
lacılar»  (baş-kuklabâz)  diye  ikiye  ayırmasının  nasıl  yo­
rumlanabileceği  sorusunu  ortaya  atıyor;  biz,  baş-kukla* 
bâz  sözünün  «baş-kuklası  oynatan»  diye  yorumlanmasını 
öneriyoruz.  «Ayak-kuklası»,  «el-kuklası»,  «ipli-kukla»  gi­
bi,  «baş-kuklası»  da  bir  değişik  kukla  tekniğine  işaret  ol­
sa  gerektir.  Evliya  Çelebi  belki  de  «baş-kukla»  demekle 
el-kuklasına  benzer,  yalnız  başı  oynatılan  bir  kuklayı  baş­
ka  bir  tipten’ ayırd  etmek  istemiştir.
XVIIl,ınci  yüzyılın  Sûrnâme'lerinde  ve  başka  yazılı 
kaynaklarında  kukla  üzerine  oldukça  bol  bilgiler  var;  o 
çağ  şairlerinden  Kânî  bir  şiirinde  «yer-kuklası»  diye  bir 
kukladan  söz  eder;  bunun  da  hangi  kukla  tekniğine  işaret 
olduğu  kesin  olarak  bilinemiyor.  Vehbî’nin  Sûrnâme’sinde 
araba  yürüdükçe  ve  tekerlekler  döndükçe  hareketler  ya­
pan,  oynayan,  tef  çalan  kuklalar  anlatılıyor;  bu,  otoma- 
tımsı  bir  kukla  gösterisi  olsa  gerek.
207

---

Kaynak  göstermeyen  bir  incelemede 
Batı  kuklasını 
XVIH'inci  yüzyılda 
Yirmi-Sekiz  Çelebi'nin 
adamlarından 
birinin  getirdiği  bildirilmiştir.  — Batı  kuklaları  üç  çeşit­
t ir :   ipli-kukla,  el-kuklası,  bir  de  iskemle  kuklası. 
İlk  iki­
sini  yukarda  tanımladık.  İskemle-kuklası  bir  iskemle  üze­
rinde,  alttan  ipleri  çekilerek  oynatılan,  ve  eski  İstanbul'­
da  özellikle  çingenelerin  sokaklarda  ve  mesire  yerlerinde 
gösterdikleri  bir  tiptir.
Avrupa  usulü 
kuklaların  1856'dan  beri  İstanbul’da 
gösterildiğini  bildiren  bir  gazete  ilânını  Metin  And  kita­
bına  almıştır.  Bu  yazar,  bugün  de  oynatılan  iki  yaygın 
tipten  el-kuklası  çeşidinin  Osmanlı  ülkesine 
İtalya’dan 
geldiği  kanısındadır.  Yine  onun  görüşüne  göre,  Mısır'a  bu 
tip  kuklanın  Türkiye'den  gitmiş  olduğu  kestirilebilir.  Mı­
sır'da  bu  kuklaya,  «Karagöz»den  bozma  Aragoz  adı  ve­
rilmektedir.  İpli-kuklamn  ise,  tekniğindeki  ve  gösteri  da­
ğarcığındaki  bugünkü  ayrıntıları  ile,  Batıdan  Türkiye’ye 
daha  yeni  bir  tarihte  girmiş  olduğu  söylenebilir.  Günü­
müzde 
ipli-kukla 
oyunlarının  en  tanınmış  numaraların­
dan  biri  olan  «İskelet  dansı»,  İngiliz  kuklacısı  Thomas 
Holden'in  repertuvarından  geçmiştir; 
bugün  de  kuklacı­
lar  oyunlarını  «Golden  Kuklası»  diye  ilân  ederek  seyirci­
lerin  rağbetini  kazanmağa  çalışırlar.
Soru  8 6 :   Kuklanm   konuları  v e   Öteki  seyirlik 
halk  oyunları  ile  ilişkileri  nelerdir?
Metin  And'ın 
İncelemesinden 
öğrendiğimize  göre. 
1882  yıllarında, 
yani  Holden'in  Türkiye’ye  ilk  geliş  tari­
fimden  sonra  onun  repertuvarındaki  — ipli  kuklaya  özgü— 
oyunlar  çok  rağbet  görmüştür.
El-kuklası  ise  daha  çok  tulûat  tiyatrosu  ile  alış-ve- 
/iş i  olan  bir  türdür.  İki  seyirlik  oyun  türü  arasındaki  iliş-
208

---

kiler  üzerine  tanık  niteliğindeki  belgelerden  1300  -  1309 
( =   1884  -  1893)  arasında  bir  Ermeni  kumpanyasının  el- 
kuklaları  ile  tulûat  oyunları  gösterdiğini  öğreniyoruz.
Bugün  de,  yukarda  değindiğimiz  gibi,  ipli-kuklalarlo 
daha  çok  danslar  gösterilir; 
el-kuklasının  dağarcığı  ise 
tulûat  tiyatrosu  repertuvarındaki  oyunlar, 
ya  da  onla­
rın  taklidi 
gösterilerdir. 
Kişileri  bakımından  da  kukla 
ile  tulûat  tiyatrosu  tam  bir  paralellik  g ö s te rir:  Karagöz 
ile  Kavuklu’nun  kukla  oyunlarındaki  karşılığı  İbiş'tir;  da­
ima  uşak  rolündedir.  Hacivat’la 
Pişekâr'ın  karşılığı  da 
İbiş’in  Efendisi  olan  İhtiyar’dır.  Genç  âşık  rolündeki  ki­
şinin  tulûat  tiyatrosundaki  adı  Ermeniceden  gelme  Sirar’- 
dır.  Hain  adam,  İbiş'in  sevgilisi,  genç  âşıkın  sevgilisi  gibi 
tipler  de  tulûat  oyunları  ile  ortak  kişilerdir.  Hem  tulûat 
tiyatrosunda,  hem  de  karagöz  ve  orta-oyunlarındaki  «tak- 
lid»ler  ise,  daha  az  sayıda  olmak  üzere  kuklada  da  geçit 
resmi  yaparlar.
Kukla'nın  ancak  zamanımızda  oynanan  bazı  oyunla­
rının  metinlerini  biliyoruz;  eski  oyunlardan  hiçbir  metin 
kalmamıştır.  Eski  geleneğinde  kuklanın  «sözlü  oyun»  ka­
rakteri  çok  silikti;  metin  yokluğu  bu  olgu  ile  açıklanır. 
Yeni  metinlerden  beş  tanesi  Otto  Spies’ın,  Türkisches 
Puppentheater  (1959)  adlı  kitabında  yayınlanmış,  beş  ta ­
nesinin  de  konuları  özetlenmiştir.
Soru  8 7 :   Karağöz nedir? Tekniğindeki özettikler 
nelerdir?
Karagöz,  cansız  aktörlerle  oynatılan  bir  «oyunsdur. 
Aktörleri  ile  dekorları,  ve  kimi  hallerde  sahnede  görü­
len  hayvan,  bitki,  olağan-üstü  yaratıklar,  v.b.  deriden  ke­
silmiş  boyalı  şekiller  (sûretler)dir.  Karagözcü,  gerilmiş 
ve  arkadan 
aklandırılm ış  bir 
beyaz  perdenin  geri-
209

---