Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

rer  sûretini  yapıp  onların  konuşmalarını  canlandırmayı 
düşünmüş.  — Başka  bir  yazılı  kaynakta  rastlandığı  rivayet 
edilen  bir  menkabenin  anluttığına  göre  de  Karagöz’ün  adı 
Kara  Oğuz  imiş;  o,  aslı  Kara-Keçili  aşiretinden  bir  köylü 
imiş;  adını  Kara-Öküz’e  çevirmişler.  Onun,  Hacı-Evhad 
adında  bir  de  ahbabı  varmış;  birlikte  düzenledikleri  oyun­
ları  Şeyh  Küşterî  beğenmiş;  Kara-Öküz  adım  bu  sefer  Ka­
ragöz  biçimine  sokarak  bu  oyunları  işlemiş,  ve  onların 
ün  kazanıp  yayılmasına  ön-ayak  olmuş.
Bu  menkabelerde  adı  geçen  Şeyh  Küşterî  Sultan  Or- 
'*n  zamanında  yaşamış,  1366  yıllarında  Bursa’da  ölmüş 
ünlü  bir  kişidir;  karagözcülerce  gölge  oyunu  sanatının 
«Pîrsi  sayılır;  perde  gazelherinde  adının  saygı  ile  anılma­
sı,  ihmal  edilmeyen  bir  görenek  olmuştur;  Karagöz  per­
desine  «Küşterî  meydanı»  denmesinin  sebebi  de  onun,  bu 
oyunu  icad  etmiş  kişi  okluğuna  değğin  inanıştır.
Karagöz'ün  — ve  genel  olarak  Türk  gölge  oyununun— 
bu  Şeyh  Küşterî  ile  ilişkisi,  ve  XIV'üncü  yüzyıla  kadar 
çıkan  eskiliği  üzerine,  menkabe  niteliğini  geçmeyen  ve 
XVM’nci  yüzyıldan  daha  öncelere  de  gitmeyen  söylenti­
lerden  başka  tanık  yoktur.  Gölge  oyununun  Osmanlı  ül­
kesinde  bilindiğine  işaret  eden  belgelerin  en  eskileri  XVI'- 
ncı  yüzyıla  çı-kıyor.  Bunlardan  birinden  öğrendiğimize  gö­
re  Yavuz  Sultan  Selim  1517'de  Mısır’ı  fethettikten  son­
ra,  orada  gördüğü  gölge  oyunundan  hoşlanmış,  bir  gölge 
oyuncusunu  İstanbul’a  götürmek  istemiştir. 
—  XVII’ncf 
yüzyılın  başında,  l’inci  Ahmed  çağında  da  (1603  -  1617) 
Mısır'dan  İstanbul’a  gölge  oyuncuları  gelmişti.  Öyle  an­
laşılıyor  ki  Osmanlı  ülkesi  için  bir  zaman  Mısır,  usta  göf- 
go  oyuncularının  memleketi  sayılmıştı.  —Ama  XVI’nc* 
yüzyıldan  başlayarak  bu  oyun  Türk  sanatçılarının  elinde 
teknik  bakımından  gelişiyor;  onun  piyes  dağarcığı  zen­
ginleştiriliyor.  — 1582  İstanbul  şenliklerini  anlatan  bir  yaz­
ma  Sûrnâme,  o  vasile  ile  gösterilen  bir  gölge  oyununun
213

---

hem  teknik,  hem  de  konularına  değgin  oldukça  geniş  bil­
giler  verir;  bir  Alman  tanığının  eserinde  de  aynı  şenlik­
ler  ve  orada  gösterilen  oyun  anlatılmıştır;  bu  gösterinin 
gölge  oyunu  olduğunda  şüphe  yoktur.  Aynı  Sûrnâme’de 
birçok  gölge  oyuncularının  adları  da  sayılmıştır.
XVII'nci  yüzyıldan  başlayarak  Karagöz,  oyunun  baş 
kişisi  olarak  anılmağa  başlıyor;  giderek  de  oyunun  bü­
tününe  adını  veriyor;  öyle  ki  yayıldığı  yerlerin  bazıların­
da  (Yunanistan'da,  Tunus'ta,  Trablusgarp'te)  gölge  oyu­
nu,  Türkiye'de  olduğu  gibi,  Karagöz  diye  adlanmıştır.
Aynı  yüzyılda  Evliya  Celebi  olsun,  Türkiye'ye  gelen 
Batılı  seyyahlar  olsun,  türk  gölge  oyunu  üzerinde  etraflı 
bilgiler  vermişlerdir.  Evliya  Çelebi,  ünlü  bir  hayalci  ola­
rak  adını  andığı  Kör  Hasanoğlu  Mehmed  Çelebi'nin  da­
ğarcığında  300  oyun  bulunduğunu  söyler.  Artık  o  çağda 
Karagözle  Hacivad’m,  karşılıklı  konuşup  atışma  nitelik­
leri  ile  bu  oyuna  yerleşmiş  olduklarını  gene  Evliya  Çele- 
bi'den  öğreniyoruz.  Demek  ki  bugünkü  üslûbunu  bu  se­
yirlik  oyun  daha 
XVH'nci  yüzyılda  kazanmıştı. 
Evliya 
Çelebi  bazı  oyunların  özetini  de  vermiştir;  bugünün  Ka­
ragöz  dağarcığında  da  aynı  oyunları  buluyoruz;  Hamam, 
Kanlı  Nigâr  gibi.
Daha  sonraki  kaynaklardan  bir  çoğunda 
Karagöz 
anılmakla  beraber,  onun  gelişimi  üzerine  bilgiler  veren 
eserler  pek  azdır.  Yabancı  tanıklann  yazdıklarında,  oyu­
nun  zaman  zaman  yasak  edildiğine,  ya  da  sıkı  kontrol  al­
tına  almdığına  değgin  bilgiler  vardır. 
XVIH'inci  yüzyıl­
dan  Batılı  bir  seyyah  karagöz  oyunlarında  açık  saçık  ko­
nulara  halkın  çok  rağbet  ettiğini  bildiriyor.  XIX’uncu  yüz­
yılın  AvrupalI  seyyahları  da  Türkiye’de  karagözle  çok  il­
gilenmişler  ve  çoğu  onun  bu  «müstehcen»  yönü  üzerinde 
önemle  durmuşlardır.
XIX’uncu  yüzyılda  karagöz,  herhalde,  İstanbul’un 
belli  başlı  eğlenceleri  arasında  idi;  ll'nci  Mahmud’un  şeh­
214

---

zadelerinin  sünnet  düğününden  bahseden  bir  Sûrnâme’* 
de  on  bir  ayrı  yerde  karagöz  oynatıldığı  bildiriliyor.
Karagöz  üzerine  bilgi  vermiş  batılı  yazarlar  üzerin­
de  en  dikkate  değeri,  şüphesiz.  Metin  And'ın  uzun  boylu 
üzerinde  durduğu  VVanda’dır;  bu  zat  ömrünün  50  yılını 
(1820  -  1870)  Türkiye’de  geçirmiştir.  Kitabında,  karagöz 
oyunlarının,  zaman  zaman  siyasî  yergiye  de  yer  verdik­
lerini,  çeşitli  devlet  adamlarım,  ya  da  genel  olarak  devlet 
politikasını  tenkitten  çekinmeyen  karagözcülerin  bu  yer­
erini  kimlere  ve  nasıl,  yönelttiklerini  uzun  uzun  anla­
tıyor.  — Karagöz,  daha  önce.eri  de,  fırsat  düştükçe  ve  ce­
saret  sahibi  oyuncuların  dilinde  siyasî  tenkit  silâhı  ola­
rak  kullanılmıştı  herhalde:  Halep’te  bir  karagözcü,  Rus­
ya'ya  karşı  savaştaki  başarısızlıklarından  dolayı  Yeniçe­
rileri  alaya  almıştı.  1829  ile  1860  yıNarı  arasında  Tür­
kiye’ye  gelmiş  olan  Fransız  seyyahları  da  karagöz'ün  bu 
tenkitçi  yönü  üzerinde  bilgiler  vermişler,  ne  gibi  olayları 
ve  kimleri  diline  doladığını  anlatmışlardır.
Gelmiş  geçmiş  ünlü  karagözcüler  üzerine  bilgilerimiz 
çok  sınırlıdır.  XIX'uncu  yüzyıldan  önceleri  için  birkaç  ad: 
XVI’ncı  yüzyıldan  Kör  Haşan,  XVII'nci  yüzyıldan  Kör  Ho- 
sanoğlu  Mehmed  Çelebi, 
Şengül  Çelebi, 
Kandillioğlu, 
Ahmed, 
Kör  Musluoğlu, 
Sarı  Ahmed, 
Bekçi  Mehmed, 
XVIII'inci  -  XX'nci  yüzyıllardan  alfabetik  uzun  bir  liste­
yi  Metin  And  kitabında  vermiştir.
Küçük  Ali,  son  karagözcüler  içinde  en  ünlüsüdür;  bir­
çok  metin  yayınlamıştır.  Deriden  karagöz  suretleri  de 
apardı.  Küçük  Ali'nin  oyunlarının  metinlerinden  bir  bölü­
ğünü  de  İlhan  Başgöz  ses  bandına  almıştır;  bunlar  An­
kara’da  Millî  Kütüphane  Arşivi’ndedir; 
bazıları 
Cevdet 
Kudret'in  kıtab.nda  yayınlanmıştır.
İstanbul  dışında  da  —Anadolu  şehirlerinde—   kara- 
göz’ün  yaşadığını  ve  yayıldığını  biliyoruz.  Evliya  Çelebi, 
Erzurum'un  ünlü  karagözcülerinden  bahseder. 
İstanbul
215

---