Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

Sinde  bu  sûretleri  perdeye  yapıştırarak  seyircilere  gös­
terir.  Aktör  yerini  tutan  sûretlerle  hayvanları,  ve  cin,  ej­
derha...  gibi  olağan-üstü  varlıkları  her  birine  özgü  ha­
reketlerle  kımıldatır,  konuşturur.  Konuşmanın  bir  aktör­
den  ötekine  geçişi,  başların  oynatılmasiyle  belirtilir.  Çe­
şitli  gürültüleri,  ses  ve  şive  ta k lit’erini  karagözcü  tek  ba­
şına  yapar.  Böyhece  karagöz  hem  «görünmeyen  tek  ak­
törlü»  hem  de  «görünen  cansız  çok  aktörlü»  bir  oyun  özel­
liğini  taşır;  tipkı  kukla  gibi.  — Kukladan  farkı  üç  boyut­
lu  yerine  iki  boyutlu  sûretler  kullanması,  ve  bunların  per­
deye  vuran  gölgelerini  oynatmasıdır.  Birçok  başka  mil­
letlerdeki  gölge  oyunlarından  farklı  olarak  Karagöz’ün  bü­
tün  sûretleri  renklidir.
Karagöz  oyuncusunun  yardağı  vardır  ama  oyuna  ka­
rışmaz.  Sûretleri  ve  başka  araçları  ustaya  vermek,  ve  bu­
na  benzer  yardımlnrdo  bulunmaktır  onun  işi.
Karagözde,  orta-oyunundaki  kadar  önemli  olmamak­
la  beraber,  müzik  de  yer  alır.  Her  tipin  sahneye  girişini, 
onun  kimliği  ile  ilgisi  olan  makamda  bir  şarkı  haber  ve­
rir.  Karagözcü  bazı  havaları  da  kamıştan  basit  bir  müzik 
âleti  ile  çalar.  Bu  âlet  bazı  ses  taklitlerinde  de  işe  ya'ar.
Karagöz  perdesinin  ışıklandırılması  eskiden  «Şem'a» 
denilen  bir  araçla  sağlanırdı;  bu,  yayılmış  bir  mum  kit­
lesi  ile  yakılan, 
kalınca  fitilli  ve  geniş  alevli  bir  türlü 
şamdandı.  Bu  ışığın  hafif  titremeleri,  sûretlerin  perdeye 
vuran  gölgelerine  de,  karagözcünün  yaptırdığı  hareket­
lere  eklenen  bir  türlü  canlılık,  oynaklık  sağlardı.  Şehir­
lerde  elektrikle  ışınma  kolaylığı  yayıldıktan  sonra  kara­
gözcüler  de  bu  yeni  yöntemi  benimsediler.
Meddah  ve  orta  oyunu  gibi 
karagöz  de  şehirlerde 
geçer  bir  sanattı.  Şimdi  o  da  sönmek  üzeredir.  Son  bir 
kaç  temsilcisi  onu  unutturmamaya  çalışıyorlar.  — Bu  oyun 
eskiden,  özellikle  ramazan  gecelerinde, 
İstanbul'un  ve 
başka  büyük  şehirlerin  kahvelerinde  gösterilirdi.  Hem
210

---

büyükleri,  hem  de  küçükleri  eğlendiren  yönleri  vardı.
Türk  Karagözünün  boyutları,  çok  büyük  bir  salonda, 
çok  kalabalık  seyircinin  rahatça  görmesine  elverişli  de­
ğildi;  evierin  sofalarında,  bahçelerde  (sünnet  düğünleri 
vesilesi  ile)  ve  kahvelerde,  en  çok  50  -  60  kişilik  bir  seyir­
ci  topluluğuna  uygun  bir  gösteridir  Karagöz.  Öteki  seyir­
lik  halk  oyunları  gibi,  irticale  önemli  yer  verir.  Ama  ge­
ne  de,  bazı  usta  karagözcülerin  yazıya  geçirdikleri  oyun­
lar  okuyucu  ilgisini  de  çektiği  için  bu  yüzyılın  başların­
dan  beri  pek  çok  karagöz  metinleri  yayınlanmıştır.  Son 
20  -  25  yıl  içinde,  radyoda  da  Karagöz  oyunlarına  yer  ve­
rildiği  oluyordu.  Özellikle  çocuklar  için,  kimi  karagöz­
cüler,  eski  metinleri  günümüze  göre  ve  dinleyicilerin  il­
gilerini  gözönünde  tutarak  radyo  yayınlarına  uygulama­
yı  denediler.
Seyirlik  halk  oyunları  içinde  metin  («söz»)  öğesinin 
en  çok  önem  kazandığı  sanat  şüphesiz  Karagöz  olmuştur; 
bunun  bir  sebebi  de,  tek  aktörün  aynı  zamanda  eserin 
«yazarı»  olmasıdır;  karagöz  metinlerini  — belli  şeması  için­
de—  her  karagözcü  kendisi  yaratma  imkânını  bulmuş­
tur.
Soru  8 8 :   Karagözün  geçmişi  üzerine  neler  bili- 
yoruz?
Gölge  tiyatrosunun  Çin'de  mi,  yoksa  Hind'de  mi  ilk 
defa  yaratıldığı  kesin  olarak  bilinmiyor.  Bu  Uzak-Doğu 
ülkelerinden  Osmanlı  İmparatorluğu 
topraklarına  hangi 
rihte  ve  hangi  yoldan  geldiği  de  tartışılan  bir  sorun­
dur.
Yukarda  (Soru:  85)  Türk  kuklasının  geçmişi  üzeri­
ne  bildiklerimizi  özetlerken  anlattığımız  gibi, 
uzun  za­
man,  gölge-oyunu  ile  kuklayı  göstermek  için  eski  kaynak­
211

---

larda  kuHanılan  kelimelerin  yanlış  yorumlanması  sonucu, 
gölge-oyununun,  Çin'den  Moğollar  aracılığı  ile,  Orta-Asya 
Türklerine  ve  İran'a,  oradan  da  Osmanlı  ülkesine  geldiği 
sanılıyordu.  Daha  yeni  araştırmalarla  bu  açıklamadaki  ya­
nılma  meydana  çıktıktan  sonra,  gölge  oyununun  Türkiye’­
ye,  daha  Güneyden  geçen  ikinci  bir  yol  izleyerek  gelmiş 
olacağı  ileri  sürüldü;  bu  görüş  bize  daha  kandırıcı  görü­
nüyor.
Yakın-Doğu  memleketlerinde  gölge-oyunu  üzerine  bil­
giler  Xll'nci  yüzyıla  çıkıyor.  Xl!l’üncü  yüzyıldan  da  ünlü 
arap  hekimi  İbn  Danyâl  bu  oyun  için  düzenlenmiş  üç  tane 
piyes  metni  bırakmıştır.  Bu  metinler  her  ne  kadar  aydın 
bir  zümrenin  zevklerini  karşılamak  üzere  yazılmışa  ben­
zerse  de,  yazarın  bunları  oldukça  gelişmiş  bir  halk  gele­
neğinden  esinlenerek  düzenlediği  kestirilebiliyor.  Yine  Mı­
sır’dan,  XIV‘üncü  yüzyıldan  kaldığı  kestirilen  gölge  oyu­
nu  sûretleri  de  bize  kadar  ulaşmıştır.
Karagöz  oyununun  Osmanlı  ülkesinde  ilk  ortaya  çı­
kışı  üzerine  bazı  yazılı  kaynaklarla,  karagözcülerin  sözlü 
geleneğinde  birtakım  menkabemsi  söylentiler  vardır.  Ev­
liya  Çelebi’ye  göre  Karagöz  ve  Hacivad,  Selçuklular  ça­
ğında  yaşamışlardır.  Karagöz,  Bizans  İmparatoru  Kons- 
tantin'in  ulaklığını  yapan  bir  Çingene  imiş;  Hacivad  da 
Mekke  ile  Bursa  arasında  gidip  gefirmiş;  ikisi,  yılda  bir 
defa  yolları  üzerinde  buluşup  tuhaf  tuhaf  konuşurlarmış; 
onların  bu  sohbetleri  sonradan  gölge  oyunu  biçimine  so­
kulmuş.  — Karagözcülerin  arasında  anlatılan  menkabeye 
göre  ise,  gölge  oyununun  icadı  Sultan  Orhan  çağma  çıkar. 
Bu  Padişah  Bursa’da  bir  cami  yaptırıyormuş;  Karagözle 
'acivad  da,  birincisi  dem ini,  İkincisi  de  duvarcı  olarak 
bu  yapıda  çalışırlarmış;  gevezefikleri  ve  maskaralıkları  {le 
öteki  işçileri  çalışmaktan  alakoydukları  için  Padişah  on­
ları  öldürtmüş;  sonra  da  yaptığına  pişman  olmuş;  Şeyh 
Küşterî,  Padişahı  teselli  için, 
Karagöz’le  Hacivad’ın  bn
212

---