Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

•   Attın  peştemalını,
Kondu  dallar  üstüne.
Sen  orada,  ben  burda 
Kaldik  yollar  üstüne.
•   Kuzular  meler  gelir 
Yiğit  aşka  düşende 
Başına  neler  gelir.
«Mâni»  adı  da,  bir  bakıma,  yoğun  bir  anlatıma  zen­
gin  bir  anlam  yükletmiş  bir  şiir  türü  karşısında  olduğu­
muzu  bildirir.  Türk  halk  şiirinin  mânisi  için  olduğu  kadar 
bu  değerlendirme  tuyuğ  ve  rubâ'î  için  de  doğrudur.  Bu 
şiir  biçimleri  de  duygu  ile  düşüncenin  yoğunlaşmış  anla­
tımını  gerektirirler.
Soru  8 0
: 
Mâninin  söylenmesine  vesile  olan  yer­
lere  ve şartlara göre  çeşitlenmeleri na­
sıldır?
Mânilerin 
içerikleri  — sözleri—   pek  seyrek  hallerde 
onların  kullanılmasını  gerektiren  olaylarla  ya  da  işlerle 
ilişkilidir.  Her  ne  kadar  düzüldükleri  ve  söylendikleri  or­
tama,  duruma,  yerlere  ve  şartlara  göre  onları  aşağıdo 
görüleceği  üzere  kümelendirebiliyorsak  da,  bu  bölümler­
den  herhangi  birinde  kullanılan  bir  mâni  metnin-i  başka 
bir  bölümde  de  bulmamız  olmayacak  şey  değildir.
1. 
Niyet,  fal  (yorum)  mânileri. 
Bunlar  Hıdrellez’de 
veya  başka  bahar  bayramlarında,  ya  da  kış  geceleri  ya­
pılan  sohbet  toplantılarında  söylenir.  Toplantıda  bulunan 
kişilerden  her  biri  adına  niyet  tutularak  söylenen  mâni­
ler  iyiye1  veya  kötüye  yorulur: 
veyahut  mâni  kimin  için 
söylenmişse,  dörtlükte  geçen  sözlerden  o  kişinin  bir  giz­
lisi  bulunup  çıkarılmağa,  açığa  vurulmağa  çalışılır.  Bu
190

---

törenler  çoğu  kez  genç  kızlarca  düzenlendiği  için  yorum­
ların,  niyetlerin  evlenme  iie,  gönül  işleri  ile  ilişkisi  var­
dır.  Bahar  törenleri  bölgelere  göre  şu  adları  alırlar:  man- 
tıvar,  martaval,  vartivor,  bahtiyar,  vasf-i  hâl...  Buna  ben­
zer  törenlerde  niyet  tutarak  söylenen  şiirlerden  yorum­
lar  çıkarma  geleneği  Rumlarda  ve  Ermenilerde  de  vardır; 
İsa'nın  göğe  çıkmasının  kutlandığı  yortu  günü  yapılan 
törene  Ermeniler de  mantıvar  derler.
2.  Sevda  mânileri.  Anadolu’nun  bazı  yerlerinde  (ör­
neğin  Bartın’da)  baharda  yapılan 
kır  gezintilerinde  oğ­
lanlarla  kızlar  karşılıklı  olarak  mâni  söyleşirler.  Rize'de 
bu  mânilere  karşı-beri  derler. 
Eskiden  İstanbul’un  bazı 
mesirelerinde  de  delikanlı  oğlanlarla  kızların  mâni  atış­
tıkları  olurdu  (bk.  Kunos,  Türk 
halkedebiyatı, 
İstanbul 
1925,  s.  56-58).
3.  İş  mânileri.  Köylerde  ve  kasabalarda,  kışlık  erzak 
hazırlıkları  sırasında  imece  ile  çalışılırken  mâniler  söyle­
nir.  Giresun  bölgesinde  fındık  toplanırken,  başka  yerlerde 
orak  biçerken  kadınlar  aralarında  mâni  söyleştikleri  gibi 
yoldan  gelip  geçenlere  de  mâni  atarlar.  Yolcular  bu  mâ­
nilere  karşılık  vermek  zorundadırlar;  veremeyenleri  ka­
dınlar  başka  mânilerle  alaya  alırlar.  Bu  görenek  epiy  eski 
olsa  gerek:  tarlada  çalışan  kadınların  mânileri  karşısın­
da  Şeyyâd 
Hamza 
(Xlll'üncü  yüzyılının, 
açık-saçıklığı 
bakımından  onlarınkinden  geri  kalmayan 
bir  mâni 
ile 
karşılık  verd-iğini  bildiren  eski  bir  belgeyi  ve  bu  mânile­
r n  metinlerini 
Fuad  Köprülü  yayınlamıştı. 
Kilisli  Rıfat 
(Bilge)  da  Şah  Abbas  (herhâlde  İran  hükümdârı  l’inci  Ab- 
bas)  ile  çocuğunu  emzirmekte  olan  Şirazlı  bir  kadın  ara­
sında  karşılıklı  söyhendiğini  kestirdiğimiz  mânileri  kitabı­
na  almıştır.  (Mâniler,  N°  1503,  1504).  Bolu  ve  Çankırı  böl­
gelerinde  orakçı  kadınların  yoldan  gelip  geçenlere  mâni 
atma  göreneği  yaygındır  (bk.  Kemal  Tahir,  Göl  İnsanları,. 
İstanbul,  1955,  s.  127-128).
191

---

4.  Bekçi  ve  davulcu  mânileri.  Yukarda  bunlar  üze­
rinde  yeteri  kadar  durduk.
5.  İstanbul’da  bazı  sokak  satıcılarının  mânileri.  Bu
gezici  satıcılar  rrvsır-buğday,  keten  helvası,  macun  gibi 
şeyler  satarken  mâniler  söyleyerek  mahalle  halkının  dik­
katini  çekmeye  ve  onları  eğlendirmeğe  çalışırlardı.
8. 
İstanbul  Meydan  Kahvelerinin  cinaslı  mânileri. 
Eski  İstanbul  halk  hayatının  bu  geleneğinde  mâni  söyle­
me,  külhanbeyi  şairlerin  bir  çeşit  ustalık  yarışı  niteliğin­
de  idi.  Âşıkların  karşılaşmalarının  İstanbul'da  aldığı  özel 
bir  biçim  sayılabilir,  (bk.  Tahir  Alangu,  Meydan  Kohvele- 
ri...  n°  65,  243).  İstanbul'un  bu  tulumbacı-külhanbeyi  ge­
leneği  dışında  da  mâni  düzme  yarışmalarının  yapıldığını 
düşünmek  mümkündür.  Kilisli'nin  Mâniler  dergisinde  (n°. 
841,  842,  1678)  buna  tanıklık  edecek  metinlere  rastlanır.
7.  Doğu  Anadolu'da  hikâye  mânileri.  Bu  bölge  an­
latı  geleneğinde  hikâyelerdeki  türkülerin  bentleri  arasına 
mâniler  sıkıştırılır.  Kars  bölgesinde  bu  metinlere  peşrevi 
derler.  Bu  gelenek  Türkmenistan’daki  Türkmenler  arasın­
da  da  yaşamışa  benziyor.  XVIII’inci  yüzyıl  türkmen  şai­
ri  Mahtumkulu  11  heceli 
şiirlerinden  birinin  içine  mâni 
biçiminde  dörtlükler  katmıştır  (bk. 
«Mahtumkulu», 
şiir­
lerinin  1957  Aşgabat  basımı).  Ancak  buradaki 
yöntem 
Kars  âşıklarınınkinden  farklıdır.  Burada  mâni  11  hecelik 
her  bentten  sonra  yerleştirilmeyip  her  bendin  2’nci  ile  3'- 
üncü  dizesi  arasına  girer;  bir  kezinde  de,  mâni  dörtlüğü 
bentlerden  birinin  3'üncü  dizesiyle  ikiye  bölünür.  —   Na­
zım  bölümlerinde,  âşık  geleneğindeki  hikâyelerdeki  koş-
ıa  biçiminde  şiirler  yerine,  baştan  başa  mâniler  bulunan 
hikâyeler  de  vardır 
(bk.  Boratav, 
Halk  hikâyeleri...  s. 
169-172).
8
.  Mektup  mânileri.  Askerlik,  mahpusluk,  iş  bulma 
zorunluğu  ile  memleketten  ayrılık  gibi  gurbet  kelimesinin 
kapsadığı  bütün  durumlarda  birbirinden  uzun  süre  ay­
192

---