Türk halk edebiyatı prof, pertev naili boratav

başka  bir  örneğinde,  her  bentte  sözü  edilen  kişi,  ya  da 
nesne  değişiktir;  bunun  a)  tipinden  farkı,  her  bağlamada 
veya  bentte,  daha  önceki  nesnelerin  tekrarlanması  yok­
tur;
—   Kızım  kızım,  kınalı  kızım!
Seni  bir  sarraf  isteyor,  vereyim  ona.
—   Annem  annem,  ben  varmam  ona,
Sarrafın  parası  çoktur,  saydırır  bana.
—   Kızım  kızım,  kınalı  kızım,
Seni  bir  terzi  isteyor,  vereyim  ona.
—   Annem  annem,  ben  varmam  ona,
Terzinin  dikişi  çoktur,  diktirir  bana...
Gagavuz  türküleri  içinde  (bak.  :  Radloff,  Proben... 
X,  s.  287,  n°  6,  s.  291,  n’  13)  bu  türlü  soyışlı  türküler  için 
güzel  örnekler  vardır.
B. 
Sayışlı  türküler  dışında,  söyleşme  biçiminde  bir­
takım  türkü  metinleri  vardır  -ki 
bunların  kimi  «Mahmut 
türküsü»nde  olduğu  gibi  bir 
«bailade»,  efsane  konulu­
dur;  bu  türküde  çok  eski  çağlardan  kalma  birtakım  nite­
liklere  rastlayoruz;  o  Admetos/Dumrul  efsanesinin  ça­
ğımıza  uygulanmış  bir  varyantı  gibidir.  Ama  bu  çeşitten 
başka  bazı  türküler  de  ya  yabancı  folklorlardan,  ya  da 
Batı  müziğine  uyularak,  özenilerek 
meydana 
getirilmiş 
çağdaş  bestelerle  onlara  ekli  metinlerden  halk  geleneğine 
geçmiş  olmalıdırlar.  Bu  besteler,  tulûat  gösterilerinin  ba­
şındaki  numaralar  için  özel  olarak  hazırlanmış,  ya  da 
operetlerden  alınma, 
kanto,  duetto  adları 
ile  çağırılıp 
oynanan  ezgilerdir.  Bunlar  halk  ortamı  içinde  gelişince 
kısa  zamanda  halk  geleneğinden  doğma  türkülerin  özel­
liklerini  kazanmışlardır.  Böyle  bir  kantodan  halk  gelene­
ğine  geçmiş  olacağını  kestirdiğimiz  metinlere  örnek  ola­
rak,  bu  yüzyılın  başlarında  — Birinci  Dünya  Savaşı  sıra­
sında—   Türkiye’de  çok  yaygın  olan, 
1935’lerde 
Kınm
183

---

Radyosunun  yayınlarında  çağrıldığına  göre  yayılışı  Tür­
kiye'nin  sınırlarını  aşmış  olan 
«Değirmenci» 
türküsünü 
gösteriyoruz.  Bu  türkü  «Aman  değirmenci,  canım,  kuzum 
değirmenci»  diye  başlar;  genç  kadının,  buğdayını  başka- 
larınınkinden  önce  öğütmesi  için  değirmenci  ile  söyleş­
mesinden  meydana  gelmiştir.
C. 
Oyun  havaları,  onlara  koşulan  metinlerin  çok  özel 
biçimlere  girmesini  gerektirebilir.  Hele  çiftçilerin  ve  ze- 
naatçıların  birtakım  işlerini  taklit  eden  oyunlarda  alışıl­
mış  nazım  biçimlerine  aykırılıklara  daha  çok  rastlanır. 
Bu  oyunlardaki  hareketler,  sayılıp  dökülen  işler  yapılır­
ken  gereken  hareketlerdir.  İşte  bir  ö rn e k :
•   —   Demirciler  demiri  neyle  döğerler?
—   Şöyle  döğerler.
Böyle  döğerler.
—   Şöyle  mi?
—   Şöyle.
—   Böyle  mi?
—   Böyle.
—   Var  yâre  söyle.
*   *  *
—   Kalaycılar  kalayı  neyle  kalaylar?
—   Şöyle  kalaylar...  v.b.
C. 
Son  olarak,  ne  ölçüsiyle,  ne  de  uyak  düzeniyle 
hiçbir  kararlı,  kurallı  biçime,  ve  yukarda 
sıraladığımız 
odüzensiz  tipler»den  de  hiç  birine  uymayan  bazı  metin­
lere  işaret  edelim.  Halk  türkülerini  sözlü  gelenekten,  ol­
dukları  gibi  derlemiş  olan  eserlerde  bu  kümeye  girecek 
örnekler  bulunur. 
Radloff’un 
derlemelerinin 
Osmanlı- 
Türklerinin  halkedebiyatma  değgin  VIII  inci  cildinde  böy­
le  birçok  metinlere  rastlanır.  Bu  metinlerde  görülen  çe­
şitten  düzensizliklerin  birçok  sebepleri  vardır:  türküde 
ezginin  önemli  oiması  yüzünden,  sözlerin  doğru  ve  tam
184

---

söylenmesi  konusunda  umursamazlık,  ve  bunun  neticesi 
olarak  söyleyenlerin  işledikleri  kusurlar,  ya  da  eksik  ha­
tırlayışlardan  gelme  yanılmalar, 
kırpmalar, 
bozmalar, 
kimi  zaman  da  araştırıcıların  metinleri  yazıya  geçirirken 
yaptıkları  yanlışlar...  gibi.
Soru  7 9 :  Mâni  nasıl  tanımlanır?  biçimleri  bakı­
mından  nasıl çeşitlenir?
Gerek  dil,  gerek  gelenek  ortaklığı  bakımından  çok 
geniş  bir  alana  yayılmış  olan  mâni,  en  çoğu  7  heceli  ve 
a  a  b  a  düzeninde  uyaklı  bir  dörtlük  olarak  gösterir  ken­
dini  :
Kar  yağıyor  inceden.
Gül  açılır  goncadan.
Ben  yâri  kıskanırım
Yerdeki  karıncadan.
Bazı  hallerde  uyak  düzeni  ile  dize  sayısı  değişebiNr; 
bu  hallere  aşağıda  değineceğiz.
Bu  şiir  çeşidini  gösteren  mân!  adı  Anadolu'da,  İs­
tanbul’da,  Rumeli'nde,  Besarabya  Gagavuzlarında,  Kırım 
Tatarlarında,  Azerbaycan’da  kullanılır.  «Mâni»  sözü  arap- 
ca  ma’nâ  ( =   ma'nî)  dan  gelmedir;  onun  değişik  başka 
okunuşlarına  da  rastlarız:  Kırım  Tatarlarında  mane,  De­
nizli'de  mâna,  Azerbaycan’da  mahni  gibi.  Azerbaycan  ile 
azerî  dilinin  etki  alanı  olan  Doğu-Anadolu  bölgelerinde 
mâni  kelimesinin  yanında  bayatı  sözü  de  kullanılır.  Ur- 
fa’da  kadınların  söyledikleri  mânilere  me’ânî,  erkeklerin 
söylediklerine  hoyrat  derler. 
Diyarbakır’da  hoyrat  sözü, 
coğu  zaman,  uyağı  meydana  getiren  sözlerin  çift  anlamı 
üzerinde  oynayan  «cinaslı  mâni»  özelliğindeki  dörtlükler 
•Cin  kullanılır;
185

---

•  
Bürümüş  ter  sinemi.
Felek  çarhın  kırılsın,
Her  işin  tersine  mi?
Burada  da,  Urfa’da  olduğu  gibi,  hoyratların  yanında  mâni 
adı  verilen  dörtlü+cfer  vardır.
«Cinaslı  mâni»  oldukça  eski  bir  geleneğe  çıksa  gerek. 
Evliya  Celebi'nin  Seyahatnâme'sindeki  bir  metin  bu  tip 
mânilerin  XVII’nci  yüzyılda  söylendiğine  bir  tanıktır,  Ev­
liya  buna  «acem  mânisi»  der;  bu  deyimi:  «azerî  tipi  mâ­
ni»  anlamında  almamız  gerekir;  metin  gerçekten  de  azerî 
ağzının  özelliklerini  taşır.
Burada,  kolaylık  düşüncesiyle,  ve  herhangi  bir  karı­
şıklığa  meydan  vermemek  için,  türk  sözlü  edebiyatındaki 
bu  şiir  türünün  her  çeşidini  mâni  kelimesiyle  gösterece­
ğiz.
Mâniyi  öbür  şiir  biçimlerinden  ayıran  başlıca  nitelik 
uyak  düzenidir.  Mânilerin  dizeleri,  yukarda  da  söyledi­
ğimiz  gibi,  çoğu  kez  a  a  b  a  düzeninde  uyaklıdır.  Dört 
dizelik  her  mâni  bağımsız  bir  bütündür.
Dörtlük  bent  bağımsız  kalmakla  beraber  uyak  düze­
ninde  kimi  değişikliklerin  yapıldığı  olur, 
özellikle  Ana­
dolu’nun  Kuzey-doğu  bölgesinde.  Karadeniz  kıyıları  halk- 
edebiyatında  ve  İstanbul’un  «Meydan  Kahveleri»  gelene­
ğinde  a  a  b  a  yerine  b a c a   uyaklı  mâniler  görülür.
•  
İzdırdım  kayuğuml,
Rizeliyim  Rizeli.
Adam  cebinde  sağlar 
Senin  gibi  güzeli.
*
+ *
•   Yaradanım  affeyle,
Bende  kusur  her  günah.
Bir  vefasız  yâr  için 
Çekiyorum  her  gün  ah.
186

---