Türk xalqlarinin mərasim sistemiNDƏ novruzun yeri
Yüklə 6,43 Mb. Pdf görüntüsü
|
orada keçiril ən İqbi bayramıdır. Dağıstanda hündür dağların başında Şaitli adında bir iyez, didoy kəndi var. Fevral ayının ilk ongünlüyünd ə, yəni Kiçik Çillə içərisində Xora dağının ətəklərində İqbi bayramı keçirilir. “İq” bayramda hər evdə bişirilən ortası boş yumru çörək (bublikə oxşayır),“bi” isə cəm şəkilçisidir. Yəni bayramın adı “iqbilər”dir. Bayramda gənclər müxt əlif maskalar hazırlayırlar. Küçələrə axışan bu gənclər “qurd”lar adlanırlar. Onlar, Sərtçala Muğanlıda olduğu kimi, əyinlərinə tərsinə çevrilmiş qoyun dərisindən kürk geyinir, başlarına qurd maskası taxır, əllərində taxta qılınclar olur. Qurdlar bütün k əndi gəzərək pay kimi iq, yəni “bublik” yığır, onl arı çiyinlərində daşıdıqları tirə düzürlər. Burada da polis, bu günkü cizgi film personajları qurdlarla bərabər kənd əhlini pay verm əyə məcbur edir, cəzalananları çaya və ya qarın içinə yıxır, döyür, təpikləyirlər. Heç kəs incimir, inciməməlidir, inciy ən gərək küçəyə çıxmasın. B əri başdan onu da vurğulayaq ki, hər iki bayram baharın g əlişi ilə əlaqədardır. Didoylar bu bayramı fevralın ilk ongünlüyünd ə (bizim bəzi bölgələrimizdə Xıdır Nəbi bayramının keçirildiyi vaxta düşür – G.Y.), Muğanlının qıpçaq türkl əri isə martın 22-də keçirirlər. Lakin haqqında danışacağımız payyığma zamanı pay verməyənlərin üstünə qar əvəzi unun səpilməsi didoyların mərasimi qarlı-buzlu vaxtda keçirm ələrinin başqa bir anlamının burada gizləndiyindən x əbər verir... Muğanlı kəndində qədim adət-ənənələr, özəlliklə də mövsüm m ərasimləri ilə bağlı ayinlər el ağsaqallarının, ağbirçəklərinin yaddaşından süzülərək meydan tamaşaları şəklində də olsa, yaşayır. Qıpçaq türklərindən ibarət olan kənd əhli hələ də Bayram dedikləri Novruz bayramı öncəsi 206 ç ərşənbələri köhnə adları ilə qeyd edir: Xəbərçi çərşənbə, Kərə ç ərşənbə, Kürə çərşənbə və Axır çərşənbə. Su ilə bağlı bütün ayinl ər də məhz Axır çərşənbədə keçirilir. Hər çərşənbənin də özün əməxsus yeməyi olur. Lakin bütün bunlarla yanaşı Muğanlı əsrlərdən üzü bu yana daha bir mərasimi qoruyub saxlamaqdadır. Bu, keçəpapaqların Bayram şənliklərində iştirakı və rolu ilə bağlıdır. “Youtube” da Muğanlının Novruz bayramı ilə bağlı kifay ət qədər video materiallar var. Amma buradakı keç əpapaqlarla bağlı elmi izah, demək olar ki, yoxdur. Kəndin tanınmış adamlarından olan Elbrus Məmmədovun sayəsində keç əpapaqlara folklorşünas S.Rzasoy diqqət yetirir, kəndə gedir v ə çoxlu sayda məlumat əldə edir, bacardığı qədər də bu m əsələyə elmi izah verməyə çalışır, bir çox hallarda uğurları da göz önünd ədir: “Muğanlıda Novruz karnavalı” (Tbilisi, 2014, 106 s.). Lakin biz S.Rzasoya m əlumatlarına görə təşəkkür ed ərək, onun materiallarından faydalanıb bu məsələyə bir az f ərqli yanaşacaq və, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Şaitli kənd sakinl ərinin İqbi bayramı ilə paralellər aparacağıq. Birincisi ondan başlayaq ki, kitabda Sərtçala Muğanlı sakinl ərinin oğuz olduqları göstərilir. Məlumdur ki, oğuzlar bu bölg ələrə yerləşəndə artıq İslam dinini qəbul etmişdilər. Yerli qıpçaqlarla münaqişələrinin kökündə də bu dururdu. Belə olmasaydı, qıpçaqların İslam dinini qəbul etmək istəməyən qismi Eçmi ədzinin ətrafına yığışmazdı. “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarında da əsas münaqişə müsəlman oğuzlar və şamanist qıpçaqlar arasındadır. Xristianlıq ara-sıra boy göstərsə də, öz əllikllə “Dəli Domrul” boyunda şamanlıqla İslamın “ilk görüşü” özünü daha qabarıq göstərir... [44, s.32-40]. Demək ist ədiyimiz odur ki, Sərtçala Muğanlıdakı mərasim bu şəkildə 207 oğuz mühitində qala bilməzdi. Araşdırmalar göstərir ki, İslam dininin z əif olduğu bölgələrdə qədim adət-ənənələr, mərasimlər öz ilkinliyini daha yaxşı qoruya bilir. O da məlumdur ki, hər yeni g ələn din özündən əvvəlkini ya məhv edir, ya da özününkül əşdirir. Bu mərasimi özününküləşdirmək də mümkün olmadığı üçün həmin gün salavat çevirməyi, Qurandan bir-iki nümun ə gətirməyi və yaxud kəndin özünə yaraşan, qədim ənənələri yaşadan mollasının çıxışını zəif təsir kimi qiym ətləndirmək olar... Günümüzd ə bir çox adət-ənənələrimizdə olduğu kimi, t əbii ki, keçəpapaqların geyimində də dəyişiklik olub. Təkcə onu dem ək yetər ki, əvvəllər indiki şir maskasının yerinə qurd maskası olub. Qurdun şirə dönüşü türk amili olan qurda münasib ətlə bağlı ola bilər, yəni kənar təsirlər nəticəsində qurd şirə dönə bilər. Artıq həm Şaitlidə, həm də Muğanlıda maskalara əlavə bəzəklər vurulur, şarlardan da istifadə olunur. Burada müasir çizgi filml ərin personajlarının maskalarını da görm ək mümkündür. Lakin şir, aslan maskalılar daha çoxdur. Əksəriyyəti qara keçədə olsalar da, ağ rəngdəkilər də var. Lakin k əndin ağsaqqalı, mollası və şairi Xudaverdi M əsmalı oğlu qətiyyətlə bildirir ki, onun uşaq olduğu dövrdə keç əpapaqlar keçədən bütün başlarını çiyinlərinədək qapayan, torbaya oxşar papaq geyərmişlər. Papağa qurd qulağına oxşar iki qulaq düz əldər, baxmaq üçün iki göz yeri, nəfəs almaq üçün bir ağız yeri açarmışlar. Bizi didoyların İqbisindəki qurdlarla müqayis ə aparmağa sövq edən də elə söz arası deyilmiş bu söz oldu: “Papağa qurd qulağına oxşar iki qulaq düzəldər...” Qeyd ed ək ki, didoylarda maskalılar birbaşa botsi – qurd adlandırılsalar da, onların da maskalarında qurda bənzərlik azdır... lap elə Xudaverdi Məcmalıoğlunun təsvirindəki kimi. 208 Yüklə 6,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|