Amma onlan bu maskalıları qurdlar adlandırdıqlarına görə,
hamı da elə qəbul edir. Yəni şərt o deyil ki, qurdu soyub
d
ərisini geyinsinlər... Gürcüstanlı dostlarımızdan Rəşad Sahilin
dedikl
ərinə görə, Xramçayın o tayıda da, bu tayında da
keç
əpapaqlar Bayram günlərində görünərmişlər. El arasında
onlara “keç
ə bölük” də deyərmişlər. Əslində “bölük” sözü
“börk” sözünün t
əhrif olunmuş formasıdır. “Börük” də “börü”
– qurd sözünd
ən əmələ gəlib. Yəni keçə qurd...
Əsasən, heyvandarlıqla məşğul olan əhalinin qurdu
öldürm
əsi onların qəzəbinə tuş gəlmək qorxusu yaradır. Bu
bayramda
əslində qurdlara pay verməklə onları razı salırlar ki,
sürül
ərə tələfat verməsinlər... Qurdla bağlı bir sıra bayramlar,
m
ərasimlər var. Onlardan biri də qaqauzların “Canavar
yortuları”dır.
Keç
əpapaqlara xalq arasında keçəbörk də deyilirmiş. Bu
keç
ə papaqları, yəni maskaları insanlar özləri düzəldərmişlər.
H
əmin maskalar Muğanlıda qalmasa da, biz onların eynisinin
Dağıstanın Şaitli kəndindəki didoylardan götürülərək hazırda
muzeyd
ə saxlanılanını göstərmək istərdik. Bizcə,
həmin maska
t
əxminən belə də olmuşdur...
209
Keç
əpapaqlar ayaqlarına çəkmə əvəzinə uzun qara tuklü
keçi d
ərisi bağlayarmışlar. Əllərində də üç hissədən
ibarət
qotazlı dəri qamçı olurmuş. Qotazın hörülmüş ucu saç hörüyü
kimi nazik olardı. Qamçını çalanda o, hökmən şaqqıldamalı,
b
ərk səs çıxarmalı idi. Keçəpapaqlar dəstə halında gedəndə
onların paltarlarındakı zınqırovların cingiltisi, şaqqıldayan
qamçıların səsi bir-birinə qarışır, vahiməli gurultu, uğultu
yaranır. Bu da şaman ayinlərindəki atributları xatırladır: qamçı
(kam+ça. Qazaxıstan baksılarının da çox işlətdikləri
atributlardandır), zınqırov və s.
Keç
əpapaqlıq etməyə xalq arasında “keçəpapağa
çıxmaq” deyilir. Axır çərşənbə gecəsi evlərə pay yığmağa
ged
ən keçəpapaqlar pay verməyən adamın üstünə paltarlarının
bil
əyinin altında gizlətdikləri torbacıqdan un səpirmişlər.
Bununla da dem
ək istəyirlərmiş ki, “səni görüm heç qardan,
qışdan çıxmayasan” (sözsüz qarğış forması)... Yuxarıda qeyd
etdiyimiz kimi, didoylar da pay verm
əyənləri və ya pay
oğurlamaq istəyənləri qara, yaxınlıqda çay olduğuna görə də
buzlu çaya basmaları da eyni məna daşıyır. Əlbəttə ki,
fevral
ayında hələ qar, buz yerdədir. Bu “qarğışın” həmin vaxt
edilm
əsi doğrudan da baharın gəlməsini yubada bilər qorxusu
il
ə yaşayan insanları məcbur edir ki, hamı iq, yəni yumru,
ortası boş, bublikə bənzər bayram çörəyi bişirsin və pay olaraq
botsil
ərə, yəni qurdlara versin. Bu zaman qurdlar baharın
g
əlişinə yardım edər, onu tezləşdirə bilərlər. Lakin baharın son
gününd
ə, yəni martın 22-də qar əvəzinə un səpərək eyni
“qarğış”ı etmək “daldan atılan daş”a bənzəyir v təbii ki, artıq
211
yaz g
əldiyi üçün heç kəs narahat deyil. Hamı bunu gülüşlə
qarşılayır...
Keç
əpapaqların hazırlıq prosesi, tamaşanın, maskaların
əhalinin kişi qismi tərəfindən hazırlanması, saxlanılması və
onların iştirakı kişilik institunun digər nümunələrini
də yada
salır. Bunlara Türkiyədəki yarən məclislərini misal göstərmək
olar. Burada da başçı, sağı, solu, köməkçiləri və cəza verəni
var. C
əzalıları başçının əmri ilə hörülmüş qamçı ilə vurur,
oyuna d
əvət edir və ya yanıltmac, mani söyləməyə məcbur
edirl
ər. Çindəki uyğurlar arasında bu birlik “məci” adlanır.
Burada kişilər istirahət günləri yığışıb müxtəlif əyləncələr
t
əşkil edir, oynayır, oxuyur, bəzən
də siyasi məsələləri
müzakir
ə edirlər. Məhz bu özəlliyinə görə bu cür kişi məclisləri
bir sıra ölkələrdə qadağan olunmuşdur.
Novruzda Şah (Xan) bəzəmə adəti Azərbaycanın bir çox
bölg
ələrində bu gün də qalır. Qubadlıda, Ordubadda,
K
əlbəcərdə və digər yerlərdə geniş yayılan şah bəzəmə adəti də
qışın son çırpıntıları ilə bağlıdır. Amma orta əsrlərdə şahla əvəz
olunan qış obrazını öldürmək siyasi məna kəsb etdiyindən, biz,
didoylar kimi, Şahı, Xanı (qışı) öldürmürük.
Qeyd ed
ək ki, Muğanlıda da “Novruz” sözü az
işlənirmiş, elə “bayram” deyirmişlər. Bu yerdə Molla Pənah
Vaqifin bir şeiri yada düşür:
Bayram oldu, heç bilmir
əm neyləyim...
Bizim evd
ə dolu çuval da yoxdur.
Düyüyl
ə yağ hamı çoxdan tükənmiş
Ət heç ələ düşməz, motal da yoxdur.
Keç
əpapaqlar daha çox toy, yəni şənlik olan, dan atılan
212