Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer 2012, p. 759-780, ankara-turkey

Eski Kimyada Kibrît-i Ahmer Teriminin Klasik Türk Şiirine Yansımaları 

 

        769 

 

Turkish Studies 

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 

Volume 7/3, Summer, 2012 

benzerlik  gösterir.  Bu  benzerlik  sonucunda  kimya  ıstılahlarının  tasavvufi  metinlerde  çokça 

kullanıldığı  görülmektedir.  Tasavvufi  düĢüncede,  insanın  kendi  baĢına  manevi  makamlara 

ulaĢamayacağı  veya ancak belirli makamlara kadar ilerleyebileceği ve bu ilerleyiĢin de çok uzun 

zaman  alacağı  düĢüncesi  vardır.  KiĢi,  ancak  bir  mürĢidin  rehberliğiyle  manevi  derecelere  kısa 

sürede  ulaĢabilir.  Böylece,  kimyacının  yapacağı  madenlerin  oluĢumunu  hızlandırma  iĢlemini, 

tasavvufta mürĢid yüklenir. MürĢidin, kimya veya kibrît-i ahmer olarak anılması bu sebepledir.   

AĢk  yolcusuna  rehberlik  eden  insan-ı  kâmil,  bakıĢı,  sohbeti  ve  her  haliyle  gönülleri 

fetheder; insanları olgun hale getirir. MürĢidin nazarına kimya denilmiĢtir (Mütercim Âsım 2009, 

447). Yunus Emre bu hususu Ģu Ģekilde dile getirir: 

Erenlerin nazarı toprağı gevher eyler 

Erenler kademinde toprak olasım gelir  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(Tatcı 2005, 60) 

Gelibolulu Mustafa Âlî, bir tahmisinde mürĢidi kibrît-i ahmer olarak vasfeder:  

    

Riyâzet pûtesinde rûy-ı zerdi her kimüñ zerdür 

Velî tevhîd Ģem„in yakmada kibrît-i ahmerdür 

Hakîkat kîmyâsın bildüren sûfî bu cevherdür 

ġu kim yanında anuñ sîm ü zer pâke berâberdür 

Olaruñ „ayn-ı envârı hemân iksîr-i ekberdür 

 

 

 

 

(Aksoyak 1999, 372) 

Bir mürĢid rehberliğinde riyazete giren ve maneviyat yolunda olgunlaĢmak isteyen sâlikin 

yüzü sararır; bu sararma altın değerindedir. Manzumenin ikinci mısraında veli ya da kâmil insanın 

tevhid mumunu yakmada kibrît-i ahmer olduğu beyan edilir. Allah‟ın birliğinin idraki için sâlikin 

baĢladığı  yolculukta  veli  aydınlatıcı  ve  yol  göstericidir.  Üçüncü  mısraya  göre  ise  kibrît-i  ahmer, 

hakikat kimyasını bildiren bir cevherdir. Gelibolulu Âlî, hakikat yolcusu ile mürĢidin münasebetini 

ve tasavvufi düĢüncenin amacını yukarıdaki manzume ile dikkatlere sunar. Mısralarda yer alan eski 

kimyaya dair unsurlar, tasavvufî düĢünceyi açıklamada ustalıkla kullanılmıĢtır.  

Sinan PaĢa, Tazarru„nâme‟nin “ĠĢâret-i vücûb-i Ģeyh” bölümündeki manzumesinde, doğru 

yolu gösteren pîri kibrît-i ahmere benzetir:  

 

Pîr-i reh kibrît-i ahmerdür hemîn 

Sînesi bir bahr-i ahzardur hemîn 

(Sinan PaĢa 2001, 77) 

Bu beyit Attâr‟ın “Pir kibrît-i ahmer göğsü yeĢil umman” (Schimmel 2004, 252) ifadesini 

hatırlatıyor. 

Abdulkadir-i Geylanî: 

ġairler  bazen,  insanın  manevi  açıdan  olgunlaĢmasına  rehberlik  eden  velilerin  adlarını 

zikrederler.  Mustafa  Manevî  bir  beytinde,  kimsenin  tam  olarak  kıymetini  bilmediği  Abdülkadir-i 

Geylanî‟yi bir kibrît-i ahmer olarak görür: 

 

---

770                                                                              

Mehmet Korkut ÇEÇEN

 

Turkish Studies

 

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 

Volume 7/3, Summer, 2012 

Oldı bir kibrît-i ahmer kimse bilmez kadrini 

Sırr-ı vech-i Kibriyâdur ġeyh „Abdü'l-kâdirî   

(Tatcı 2003, 153) 

 

 

Kâmil İnsan ve Manevi Olgunlaşma: 

Cemalî bir beytinde,  

Kâmil insân kabzına giren olur sâf zer gibi 

Aña ol kabza Cemâlî kibrît-i ahmer olur 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(Karaman 2002, 103) 

derken,  kâmil  insanın  vereceği  manevi  eğitimi  kibrît-i  ahmer  olarak  tasavvur  eder.  Dolayısıyla 

böyle bir insanın himayesine giren kimse, maneviyat bakımından saf altına dönüĢecektir. Ġnsanın 

saf altına dönüĢmesi ile masivadan ve nefis bağlarından kurtularak  hakikate veya yüksek manevi 

derecelere ulaĢması kastedilir.  

Nehcî,  olgunlaĢmayı  talep  eden  kimseye,  kâmil  insanın  himmet  iksiri  ile  olgunlaĢarak 

kibrît-i ahmer haline gelmesini öğüt verir: 

ġemm eyledükçe Ģemme-i iksîr-i himmetin 

ĠriĢ kemâle hâsılı kibrît-i ahmer ol 

 

 

 

(Aslan 2005, 185)   

Eski  kimyada  bazı  kimyevi  unsurların  insanla  iliĢkilendirilerek  açıklandığı  olmuĢtur. 

Buna göre minerallerin bir kısmı beden, bir kısmı da ruhtur. Râzî, kükürtü ruh sınıfına dâhil eder 

(Crosland 2000, 12). Berth‟e göre, bedenler yere iliĢkindir; ruhlar ise uçucu olup göksel mahiyet 

taĢır (Crosland 2000, 11). Bu bilgilerden hareketle ruhlar sınıfında olan kükürtün/kibritin, yükseliĢi 

ifade ettiği söylenebilir. YükseliĢ düĢüncesi ve kâmilleĢen insan arasında da paralellik vardır.  

Cemalî, 

Kîmyâ olup da zerveĢ dilleri sâf eyleyen 

Pûte-i sır içre ol kibrît-i ahmer gizlidür 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(Karaman 2002, 169) 

beytinde, altını saflaĢtırdığı gibi gönülleri de saflaĢtıran ve arındıran

 

kibrît-i ahmer‟in sır potasında 

gizli  olduğunu  anlatırken,  kibrît-i  ahmeri  sır  ya  da  hikmet  olarak  telakki  eder.  Beyitteki  sır 

sözcüğünün  kimyada  kullanılan  “sır”    maddesini  iĢaret  ettiği  de  düĢünülebilir.  Ayrıca  beyitteki 

“kîmyâ, zerveĢ, sâf eylemek, pûte, kibrît-i ahmer” sözcükleri tenasüplü olarak kullanılmıĢtır. 

Dergâhın Tozu: 

Neccârzâde Rıza, dergâhın tozunu kibrît-i ahmere teĢbih eder:  

Aceb mümkin midür kuhl eylemek çeĢm-i cihân-bîne 

Gubâr-ı dergehüñ cânâ baña kibrît-i ahmerdür  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(Özdemir 1999, 281) 

(Cihanı gözleyen göze sürme çekmek mümkün müdür? Ey sevgili! Senin dergâhının tozu 

benim için kibrît-i ahmer sayılır.) 

---