Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer 2012, p. 759-780, ankara-turkey

Eski Kimyada Kibrît-i Ahmer Teriminin Klasik Türk Şiirine Yansımaları 

 

        773 

 

Turkish Studies 

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 

Volume 7/3, Summer, 2012 

İhsan: 

Klasik  Türk  Ģiirinde  memduhun  yapacağı  ihsanın  kibrît-i  ahmer  olarak  görülmesinde, 

kibrît-i ahmerin altına tekabül etmesi ve mükemmelliği yansıtması yönüyle güzel bir alaka kurulur. 

Böylece beklenen ihsanın niteliği de ihsas edilmiĢ olur.    

 

Diyarbakırlı  Lebîb,  Hafız  Mustafa  PaĢa‟yı  methettiği  bir  nazmında,  memduhunun  göz 

ucuyla  bakıĢının  kibrît-i  ahmer  gibi  değerli  ve  altına  dönüĢtürücü  özellikte  olduğunu  dikkatlere 

sunarak baĢarılı bir imaj resmeder: 

Kîmyâger zann iderler mazhar-ı ihsânını 

Gûyiyâ kibrît-i ahmerdür nigâh-ı kemteri 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(Kadıoğlu 2005, 255) 

Beyitte memduhun yapacağı ihsanların, altın olması beklenir.  

Aynı  Ģekilde  HaĢmet,  Kaptan-ı  Deryâ  Melek  Mehmed  PaĢa  vasfındaki  tesdisinde, 

memduhun ihsanlarını, gönlün Ģikayetlerini ortadan kaldıracak olan kibrît-i ahmere teĢbih eder: 

 

Fakîre bir peyâm-ı sıhhat-âver geldi sultânım 

Marîz-i dürr ü mercâna devâlar geldi sultânım 

YetiĢdi Ģerbet-i dünyâ ne hoĢ-ter geldi sultânım 

Müdâvât-ı dile kibrît-i ahmer geldi sultânım 

Cenâb-ı devletiñden surre-i zer geldi sultânım    

Vücûd-ı nâtüvâna kuvvet ü fer geldi sultânım 

 

 

 

(Arslan ve Aksoyak 1994, 186) 

Nev„î, bir kasidesinde, düĢtüğü olumsuz durumunu memduhuna içini dökerek anlatırken 

kibrît-i ahmeri ihsan olarak görür: 

Olsa kibrît-i ahmere vâsıl 

Sarf idüp ilm içinde hûn-ı ciğer 

 

 

 

(Nev„î 1977, 87) 

ġair, ilim yolunda sıkıntı ve zahmet çektiğini beyanla kibrît-i ahmer olarak telakki ettiği 

ihsana kavuĢmayı umar. 

İlim ve Hikmet: 

XVI.  yüzyıl  baĢında  vefat  eden  Diyarbakırlı  ġerîfî,  Memlük  Sultanı  Kansu  Gavrî‟ye 

takdim ettiği Şehnâme tercümesinde  “Feylesûf, dânâ-yı kâmil, pîr-i dânâ” Ģeklinde vasfettiği bilge 

kiĢinin sahip olduğu emsalsiz ilim ve hikmeti kibrît-i ahmere teĢbih eder:   

Senüñ „ilmüñ-durur kibrît-i ahmer 

Senüñ iksîrüñ-ile hâk olur zer  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(Kültüral ve Beyreli 1999, 1326) 

 

 

 

---

774                                                                              

Mehmet Korkut ÇEÇEN

 

Turkish Studies

 

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 

Volume 7/3, Summer, 2012 

Sosyal Eleştiri: 

XIX. yüzyılda, sanatı ve Ģiirlerinin orijinalliği ile dikkati çeken YeniĢehirli Avnî kibrît-i 

ahmeri, sosyal bir hiciv örneği olan manzumesinde kullanır: 

Ey kîmyâ-yı devlete müĢtâk olan fakîr 

Kibrît-i ahmer añladığun iltizâmdur   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(Turan 1998, 561) 

(Ey  devlet  kimyasını  arzulayan  zavallı,  senin  kibrît-i  ahmer  sandığın  kayırmadır.) 

ifadesiyle, devlete ait makamlarda çalıĢmayı isteyen saf kimseyi uyarır: Kimyadan murad altın elde 

etmektir. Beyite göre devlet kimya ise, altın elde etmek için gerekli iksir de kibrît-i ahmer olacaktır. 

ġair,  devlet  makamını  kibrît-i  ahmer  gibi  değerli  gören  kimseyi  ikaz  eder.  ġaire  göre  devlet 

iĢlerinde,  adam  kayırma  (iltizam),  taraf  tutma  vb.  almıĢ  yürümüĢtür.  Dolayısıyla  devlet 

kademelerinde  çalıĢan  kimsenin  ahlaki  davranması  âdeta  imkânsızdır.  Adam  kayırma  gibi  ahlaki 

olmayan  davranıĢlarda  bulunmak  kaçınılmaz  gibidir.  YeniĢehirli  Avnî,  kibrît-i  ahmeri  soyut  bir 

kavram için kullanır ve kibrît-i ahmere olumsuz bir anlam yükleyerek sosyal eleĢtiri yapar. 

Ziya PaĢa ise kimya ve kibrît-i ahmer ile altın elde etme düĢüncesinde olanları eleĢtirir: 

DüĢmüĢ kimi tecessüs-i kibrît-i ahmere 

OlmuĢ kimine mûcib-i iflâs kîmiyâ  

 

 

 

 

(Levend 1984, 191) 

Ziya  PaĢa  kibrît-i  ahmer  terimini,  örneklerini  verdiğimiz  diğer  Ģairler  gibi  mecazî  ve 

sembolik  anlamda  kullanmamıĢ;  bilakis terimi  somut anlamıyla  değerlendirmiĢtir.  Ancak  baĢarılı 

sosyal  hicivleriyle  meĢhur  olan  Ziya  PaĢa  bu  beyitte,  sonuç  vermeyecek  iĢlerle  uğraĢanları 

eleĢtiriyor olsa gerek.   

3. Tabiat ve Maddi Unsurlar 

Toz: 

XIX. yüzyıl Ģairlerinden Seyyid Nigarî, bir beytinde sevgilinin ayak tozunun âĢık için ne 

anlama geldiğini açıklar. ġair, sevgilinin ayağının tozunu üstünlük sermayesi, bir iksir ve kibrît-i 

ahmer olarak telakki eder:  

Hâk-i kademin ey cân sermâye-i „izzetdir 

 

Ġksîrdir ol cevher ol kibrît-i ahmerdir   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

(Nigarî 2011, 110) 

Ġksir ve hâk/toz arasında ilgi kurulması eski kimyaya dair bir bilgiyi hatıra getirir: Ġksir 

sözcüğünün etimolojik olarak Yunanca “yara tozu”ndan geldiği rivayet edilmektedir (Ruska 1968, 

949). 

Beyitte iksir, cevher ve kibrît-i ahmer gibi eski kimyaya ait terimler bir arada kullanılarak 

tenasüp  yapılmıĢtır.  Ġkinci mısra  ise  kibrît-i  ahmerin bir iksir  olarak  adlandırıldığına  örnek  teĢkil 

eder.   

Şarap: 

Klâsik Ģiirimizde bazı Ģairler, Ģarabı kibrît-i ahmer olarak tasavvur eder. Bakî, Ģu beytinde 

“la„l-i müzâb” tamlamasıyla mecazen Ģarabı kasteder ve bunu kibrît-i ahmere benzetir:  

Ġbrîk-i zerden sâkıyâ la„l-i müzâbı kıl revân 

---