Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer 2012, p. 759-780, ankara-turkey
Yüklə 260,18 Kb. Pdf görüntüsü
|
Eski Kimyada Kibrît-i Ahmer Teriminin Klasik Türk Şiirine Yansımaları 775
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer, 2012 Altun olur iĢüñ hemân kibrît-i ahmer kendidür
(Bakî 1994, 159) (Ey sâkî, altın ibrikten şarabı akıt, böylelikle işin hemen altına dönüşür, zira bu şarap kibrît-i ahmerdir.) ġarabın kibrît-i ahmere benzetildiği beyitlerde, Ģarap kırmızı rengi ve insanın hâlini değiĢtirmesi yönleriyle iĢlenir. Kibrît-i ahmerin kimyasal iĢlevi sonucunda altın elde edilmesi, Ģarap ve altın ile ilgili hususlar beraber ele alınır. Söz konusu beyitlerde kırmızı ve sarı renklere sahip unsurlar bir arada bulunur; bu ise ateĢ unsurunu çağrıĢtırır. Eski kimyada beyaz, mükemmelliği ifade eden gümüĢün sembolüdür; sarı ise altını sembolize eder ve mükemmellikte ilk sıradadır. Ortaçağ Avrupa kimyasında altın daha çok sarı yerine kırmızı renkle ilintili olup bu düĢünce kırmızının yeğin sarı olduğuyla bağlantılıdır. Roger Bacon‟a atfedilen Speculum Alchemiae‟de Ģöyle bir ifade geçer: “Kırmızı eliksir, maddeleri son derece sarı yapar ve tüm metalleri en saf altına dönüĢtürür” (Crosland, 2000: 24). Buna göre kibrît-i ahmer, renk simgeciliği açısından sarı ve kırmızı ile ilgilidir. XVIII. yüzyıl Ģairlerinden HaĢmet, “baña” redifli gazelinin ilk beytinde Ģarap kadehini, içinde kibrît-i ahmer iksirinin bulunduğu potaya benzetir ve Ģarabı kibrît-i ahmer olarak telakki eder:
Sâgar-ı mey pûte-i kibrît-i ahmerdir baña
Mâye-i iksîr-i Ģâdî âteĢ-i terdir baña
(Arslan ve Aksoyak 1994, 199) Beyitte “sâgar-ı mey” ile “kibrît-i ahmer”; “mâye-i iksîr-i Ģâdî” ile “âteĢ-i ter” arasında benzetme ilgisi kurulmuĢtur. Aktif ve eril olan ateĢ ile iksirin vasfedildiği beyitte, ateĢ unsuru ile su unsuru (Ģarap) beraber ele alınmıĢtır. Bununla elde edilecek olan altının özellikleri anlatılır. Altın eriyebilen bir nesne olmasından dolayı suyla, diğer yandan parlak ve sarı olmasından dolayı ise ateĢle bütünleĢtirilir. Bütün maddelerin dört unsurdan (hava, su, toprak, ateĢ) meydana geldiği düĢüncesine göre altın, su ve ateĢe tekabül eder. Buna göre altın, zıt iki unsuru bünyesinde taĢımasından dolayı paradoksal bir yapı arz eder (Crosland 2000, 22). HaĢmet, “kadeh” redifli gazelinin matlaında ise kadehi, rindlerin kırmızı renkli macun hokkasına ve içinde kibrît-i ahmer bulunan potaya teĢbih eder:
Hokka-ı ma„cûn-ı kırmız-reng-i rindândır kadeh
Pûte-i kibrît-i âhmer dense Ģâyândır kadeh
(Arslan ve Aksoyak 1994, 215) Beyitte geçen macun afyon, beng, haĢhaĢ gibi müskir mevad yahut eczâ-yı devaiye baharat ile tertip olunarak kaynatılan kıvamlı tatlıdır (Onay 2000, 315). Sünbülzâde Vehbî bir beytinde kırmızı macundan bahsetmektedir: Anberdir eden kırmızı ma„cunı ferahzâ Hattiyle değil mi leb-i cânâne müferrih Macun, hokka denilen kap içinde muhafaza edilirdi. Eski hükümdar ve kibârların macun hokkaları arasında altın üzerine zümrüt ve elmas iĢlenmiĢ çok kıymetli olanları müzelerde görülmektedir. Ayrıca her sene nevruzda Manisa‟nın Sultan Murad Camii minaresinden halka atılan ve deliler tarafından yapıldığı söylenen macunu meĢhurdur (Onay 2000, 315).
776 Mehmet Korkut ÇEÇEN
Mezâkî Ģu beytinde Ģarabın bir damlasının bile derdi ve kederi def ettiğini belirtir ve bu bakımdan Ģaire göre Ģarap âdeta bir kibrît-i ahmerdir: Katresi kantâr imiĢ gussayı altun ider Bâde-i gül-fâmdur kibrit-i ahmerden garaz
(Mermer 1991, 422) Beyanî de sâkînin sunduğu kırmızı renkli - Ģarap dolu - kadehi kibrît-i ahmer olarak görür; dönüĢtürücü güce sahip olan bu iksir Beyanî‟nin gönlünü ıĢıldatarak aydınlatmıĢtır: Tâbnâk etdi Beyânî′ nüñ o deñli kalbini Câm-ı la„lüñdür senüñ kibrît-i ahmer sâkıyâ
( Beyânî, 100 )
Rûznâmecizâde ġinasî‟ye göre ise kırmızı Ģarabın tortusu kibrît-i ahmerdir: Dürdi-i hamrâ-yı mey kibrît-i ahmerdür baña Tûtiyâ-yı dîde-i dil gerd-i sâğardur baña
(Çaldak 2004, 46) Sözlüklerde “dürd, dürdî ve dürde” Ģeklinde geçen tortu kelimesi, klasik Ģiirimizde Ģarap tortusu kasdıyla çok kullanılır. Bu takdirde tortu, sarhoĢluk veren bir maddedir (Levend 1980, 327). Kılıç: Gelibolulu Âlî, Sultan Murad övgüsünde yazdığı kasidesinde kibrît-i ahmeri, bir savaĢ tablosunu tasvir ederken kullanır: Rezm âteĢînüñ olmasa kibrît-i ahmeri Dün baskunında böyle boyanmazdı kana tîğ
(Aksoyak 1999, 108) (Kılıç, savaş ateşinin kibrît-i ahmeri olmasa, gece baskınında böyle kana boyanmazdı.) ġair savaĢta kana bulanan kılıcı, kibrît-i ahmere benzeterek orijinal bir imaj kuruyor. Burada kılıç, kibrît-i ahmer gücüyle kan dökerek gece baskınının hararetini artırıyor. ġair bu imajıyla sanki canlı bir savaĢ sahnesini okuyucuya hissettirir. Beyitte geçen “kibrît-i ahmer, kan, ateĢ” unsurlarının kırmızı rengi ön plana çıkarması dikkati çeker.
Karamanlı Aynî, Ģu beytinde kibrît-i ahmeri Ġskender‟in seddine benzetir: Sikender seddidür kibrît-i ahmer Anun hallinde kıtrânını iste
(Mermer 1997, 631) Ġskender‟in arzusuna ulaĢamadan döndüğü karanlıklar ülkesi seferinin ardından insanlar, Ye‟cûc ve Me‟cûc adlı kavmin kendilerine aralıksız saldırdıklarını söyleyip bunu önlemesini istemiĢler. Ġskender de yanındaki bilginlerle bu kavmin geçiĢ yeri olarak bilinen Hazar Denizi‟nin kuzeyindeki bölgelere gitmiĢ ve onların geçitlerinin yüksek ve geçilmez duvarlarla kapatılmasını emretmiĢtir. Bu seddin Büyük Çin Seddi olduğu da söylenir (Yıldırım 2008, 434-35). Rivayete göre duvarlar demir, taĢ, katran, bakır ve kurĢun karıĢımından tuğlalarla yapılmıĢ; ateĢler yakılarak Eski Kimyada Kibrît-i Ahmer Teriminin Klasik Türk Şiirine Yansımaları 777
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer, 2012 bu tuğlalar birbirine kaynatılmıĢtır (Tarlan 1934, 71; Yıldırım 2008, 435). Tuğlaları oluĢturan metaller ve bunların ateĢte kaynatılması hususu kimyayla ilgilidir. Ayrıca beyitte geçen “hal (halletmek): ayırmak” ve “kıtrân: katran” eski kimya terimlerindendir (Levend 1980, 192). Sonuç Eski bir kimya tabiri olan kibrît-i ahmer, çok değerli bir iksir/cevher olmakla birlikte gerek Doğu gerek Batı literatüründe mistik, sembolik ve ezoterik yönleri de bulunan, geniĢ anlam yelpazesine sahip bir kavramdır. Klasik Türk Ģiirinde de bu terim çok yönlü bir çağrıĢımsal unsur/değer olarak kullanılmıĢtır. Esasen bir iksir olan kibrît-i ahmerin metinlerden hareketle “emsalsiz olma, ele zor geçen ve nadir bulunan bir değer olma; dönüĢtürücü olma özelliğiyle ise mükemmelleĢtirme, olgunlaĢtırma, saflaĢtırma, özgür kılma” gibi anlamlar taĢıdığı tespit edilmiĢtir. YaklaĢık XIII. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar muhtelif Ģairlerde rastlanan kibrît-i ahmer, söz konusu zaman dilimi içerisinde kliĢe olmamıĢ ancak inkıtaya da uğramamıĢ bir ıstılah olarak karĢımıza çıkmaktadır. Bu yönüyle kibrît-i ahmeri kendine özgü anlam dünyası olan bir mazmun olarak değerlendirmek de mümkündür. Klasik Türk Ģiirinde çok yaygın olmamakla birlikte köklü bir anlam dünyasını haiz bu tür ıstılahların etraflıca tetkiki, metin incelemelerine kaynaklık teĢkil ederek araĢtırmacılara zengin bir birikim sunacaktır.
Abdürrezzak KâĢânî (2004). Tasavvuf Sözlüğü-Letâifü’l-a‘lâm fî İşârâtı Ehli’l-ilhâm, (Çev.: Ekrem Demirli), Ġstanbul: Ġz Yayıncılık. ADDAS, Claude (2004). İbn Arabi - Kibrît-i Ahmer’in Peşinde, (Çev.: Atila Ataman), Ġstanbul: Gelenek Yayıncılık. AKSOYAK, Ġ. Hakkı (1999). Gelibolulu Mustafa Âli ve Divanlarının Tenkitli Metni, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ankara. ARI, Ahmet (2003). Sâkıb Dede ve Divanı, Ankara: Akçağ Yay. ARSLAN, Mehmet ve AKSOYAK, Ġ. Hakkı (1994). Haşmet Külliyatı, Sivas. ASLAN, Üzeyir (2005). XVII. Yüzyıl Türk Klasik Şairlerinden Nehcî Mustafa Dede, Divan, Tuhfetü’s-sâlikîn ve Hediyyetü’l-mütereşşidin, Marmara Üniversitesi Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul. AĢçı Ġbrahim Dede (2006). Aşçı Dedenin Hatıraları, (Haz.: Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi), C: 1, 3, Ġstanbul: Kitabevi. Bakî (1994). Dîvân-Tenkitli Basım, (Haz.: Sabahattin Küçük), Ankara: TDK Yay. Beyanî. Dîvân - İnceleme-Metin, (Haz.: Fatih BaĢpınar), Kültür ve Turizm Bakanlığı, e-kitap, [ET: 05.07.2012]. BURCKHARD, Titus (1997). “Simyayı Kavramak”, Aklın Aynası, (Çev.: Volkan Ersoy), Ġstanbul: Ġnsan Yay., s.145-155. CEBECĠOĞLU, Ethem (2005). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ġstanbul: Anka Yay. CROSLAND, Maurice P. (2000). Kimya Dili Üzerine Tarihsel İncelemeler, (Çev.: Zeki Tez), Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. 778 Mehmet Korkut ÇEÇEN
ÇALDAK, Süleyman (2004). Rûz-nâmeci-zâde Şinasî Divanı, Ġstanbul: Aktüel-Alfa. ÇEÇEN, Mehmet Korkut (2010). Sabrî Mehmed Şerîf, Hayatı, Sanatı, Divanı’nın Tenkitli
Tezi, Elazığ. DEMĠR, Remzi ve KILIÇ, Mutlu. “Cevahirnameler ve Osmanlılar Dönemi'nde YazılmıĢ Ġki Cevâhirnâme”, OTAM, S:14 (2003), Ankara, s. 1-64. DÖLEN, Emre (2002). “Kimya”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C: 26, Ankara: s. 26-30.
Ebu‟l-Alâ Afîfî (2009). Tasavvuf, İslam’da Manevî Hayat, (Çev.: Ekrem Demirli ve Abdullah Kartal), Ġstanbul: Ġz Yayıncılık. ELIADE, Mircea (2002a). Babil Kozmolojisi ve Simyası, (Çev.: Mehmet Emin Özcan), Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi. ELIADE, Mircea (2002b). Asya Simyası, (Çev.: Lale Arslan), Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi. ELIADE, Mircea (2009a). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, (Çev.: Ali Berktay), C:2, Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi. ELIADE, Mircea (2009b). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, (Çev.: Ali Berktay), C:3, Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi. ELIADE, Mircea (2011). Demirciler ve Simyacılar, (Çev.: Mehmet Emin Özcan), Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi. ERGĠNLĠ, Zafer vd. (2006). Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Ġstanbul: Kalem Yayınevi. Feridüddîn Attâr (2007). Evliya Tezkireleri, (Çev.: Süleyman Uludağ), Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi. GÖLPINARLI, Abdülbaki (1990). Mesnevi Tercümesi ve Şerhi, C:1, Ġstanbul: Inkılap Kitabevi. Hüseyin Remzî (1305). Lügat-i Remzî, C:2, Ġstanbul. Ġbn Arabî (2008). Fütûhât-ı Mekkiyye, (Çev.: Ekrem Demirli), C:8, Ġstanbul: Litera Yayıncılık. Ġbrahim Tennurî (2005). Gülzâr-ı Manevî, (Haz.: Mustafa Demirel), Ġstanbul: Çağrı Yay. Ġsmail Hakkı Bursevî (2006). Mesnevî Şerhî - Ruhu’l-Mesnevî, (Haz.: Ġsmail Güleç), Ġstanbul: Ġnsan Yay. KADIOĞLU, Ġdris (2005). Diyarbakırlı Lebîb Dîvânı, Malatya: Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Yay. KARAMAN, Gülay (2009). Hasan Rıza Divanı, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli. KARAMAN, Nihal Nomer (2002). Cemâlî Divanı, Ġstanbul: Kitabevi. KONUK, Ahmed Avni (2004). İbn Arabî - Tedbîrât-ı İlâhiyye Tercüme ve Şerhi, (Haz.: Mustafa Tahralı), Ġstanbul: Ġz Yayıncılık. KÜLTÜRAL, Zuhal ve BEYRELĠ, Latif (1999). Şerîfî - Şehnâme Çevirisi, C:3, Ankara: TDK Yay. LEVEND, Agah Sırrı (1984). Divan Edebiyatı, Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, Ġstanbul: Enderun Kitabevi. Eski Kimyada Kibrît-i Ahmer Teriminin Klasik Türk Şiirine Yansımaları 779
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/3, Summer, 2012 MERMER, Ahmet (1991). Mezakî, Hayatı Edebi Kişiliği ve Divanı’nın Tenkidli Metni, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay. MERMER, Ahmet (1997). Karamanlı Aynî ve Dîvânı, Ankara: Akçağ Yay. MERMER, Ahmet (2004). Kütahyalı Rahimî ve Dîvânı, Ġstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı. Mevlana (1992). Divan-ı Kebîr, (Haz.: Abdülbaki Gölpınarlı), C:6, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. Muallim Nâcî (2006). Lügat-i Nâcî, Ġstanbul: Çağrı Yay. Mütercim Âsım Efendi (2009). Burhân-ı Katı, (Haz.: Mürsel Öztürk ve Derya Örs), Ġstanbul: TDK Yay. Nev„î (1977). Dîvân - Tenkidli Basım, (Haz.: Mertol Tulum ve M. Ali Tanyeri), Ġstanbul: Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. Nigarî (2011). Dîvân, (Haz.: Azmi Bilgin), Kültür ve Turizm Bakanlığı, e-kitap, [ET: 05.07.2012]. ONAY, Ahmet Talat (2000). Eski Türk Edebiyatı’nda Mazmunlar ve İzahı, Ankara: Akçağ Yay.
ÖBEK, Ali Ġhsan (1999). Büyük Türk Lügati’nde Divan Edebiyatı Unsurları, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Trakya. Ömer bin Mezîd (1995). Mecmû‘atü’n-nezâ’ir, (Haz.: Mustafa Canpolat), Ankara: TDK Yay. ÖZDEMĠR, Mehmet (1999). Neccârzâde Rıza Dîvânı’nın Edisyon Kritiği, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar. ÖZMEN, Mehmet (2001). Ahmed-i Dâî Dîvânı, C:1, Ankara: TDK Yay. RUSKA, J. (1968). “Ġksîr”, İslâm Ansiklopedisi, C:5/2, Ġstanbul: MEB Yay., s.949. SCHIMMEL, Annemarie (2004). İslamın Mistik Boyutları, (Çev.: Ergun Kocabıyık), Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi. Seyyid Cafer Seccâdî (2007). Tasavvuf ve İrfan Terimleri Sözlüğü (Ferheng-i Istılahât ve
Sinan PaĢa (2001). Tazarru‘nâme, (Haz.: A. Mertol Tulum), Ankara: MEB Yay. ġa„rânî, el-Kibrîtü’l-ahmer fî Beyâni Ulûmi’ş-Şeyhi’l-ekber, Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbî 1680.
ġa‟rânî (1998). el-Kibrîtü’l-ahmer fî Beyâni Ulûmi’ş-Şeyhi’l-ekber, Beyrût: Dâru‟l-kütübi‟l- ilmiyye. ġemseddîn Sâmî (1318). Kâmus-ı Türkî, Dersaadet. (TARLAN), Ali Nihat (1934). Şeyhî Divanı’nı Tetkik, C:2, Ġstanbul: Suhulet Matbaası. TATCI, Mustafa (2003). Üsküdarlı Mustafa Manevî, Divançe-i İlahiyat, Ġstanbul: Kaknüs Yay. TATCI, Mustafa (2005). Yunus Emre Divanı, Tenkitli Metin, C:2, Ġstanbul: MEB Yay. TEZ, Zeki (2000). Bilimde ve Sanayide Kimya Tarihi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
780 Mehmet Korkut ÇEÇEN
TURAN, Lokman (1998). Yenişehirli Avnî Bey Divanı’nın Tahlili (Tenkitli Metin) Encümen-i Şuara ve Batı Tesirinde Gelişen Türk Edebiyatına Geçiş, C:2, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Erzurum. ULUDAĞ, Süleyman (1994). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Ġstanbul: Marifet Yay. WIEDEMANN, E. (1977a). “Eski Kimya”, İslâm Ansiklopedisi, C:4, Ġstanbul: MEB Yay., s.374- 384. WIEDEMANN, E. (1977b). “Kibrit”, İslâm Ansiklopedisi, C:6, Ġstanbul: MEB Yay., s.804-805. YILDIRIM, Nimet (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü, Ġstanbul: Kabalcı Yayınevi. Ziya PaĢa (2012). Endülüs Tarihi, (SadeleĢtiren: Yasemin Çiçek), Ġstanbul: TimaĢ Yay. Yüklə 260,18 Kb. Dostları ilə paylaş:
|