Türkmen boylarinin geçMİŞİ, yayilişI, bugüNKÜ durumu ve geleceğİ Prof. Dr. Soltanğa ataniyazov
Yüklə 1,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Anahtar Kelimeler:
Oğuz, Halk, Boy, Bölüm, Uruğ, Tîre, Türkmen. 2 bilig-10/Yaz’99 GİRİŞ Dünyadaki insan topluluklarının önemli bir kısmının, tarihlerinin belli dönemlerinde boy veya uruğlara bölünmüş bir şekilde yaşadıkları bilinmektedir. Türk topluluklarından Tatar ve Uygur gibi topluluklarda böylesi bir bölünüş, çok eski dönemlerde görünmesine rağmen daha sonraları bu gelenek zamanla unutulmaya yüz tutmuştur. Bunun yanında göçebe hayatı yaşayan veya hayvancılıkla ziraati birlikte yürüten Kazak, Karakalpak, Kırgız ve Türkmenlerde boylara- uruğlara bölünme geleneği, günümüze kadar devam etmiştir. Türkmen boyları konusunda daha tafsilâtlı bir şekilde bahsetmek gerekirse, şunları söyle- mek mümkündür: XIII. asrın ilk çeyreğinin sonlarında bugünkü Türkmenistan coğrafyası Cengiz Han’ın orduları tarafından istila edilmişti. Marı (Merv), Ürgenç (Eski Ürgenç), Lebap ve Ahal vilâyetlerindeki medeniyet merkezleri yerle bir edilerek bu ülkenin bir bölümünü Buhara Emirliği, diğer bölümünü Hive Hanlığı, Ahal ve batı taraflarını da İran şahları ellerine geçirmişti. “Bölüştür-hüküm sür” (Böl-yönet) şeklindeki koloniyâl hareketle bu hanlıklar, Türkmen halkının küçük boylara- uruğlara bölünmesine zemin hazırlamayı, hatta bir Türkmen boyunu bir diğerine veya birkaçına karşı kullanmayı devlet siyaseti haline getird- iler. Bu durum, Türkmen boylarının mensup oldukları boylara daha çok bağlanmalarına ve bir tehlike esnasında kendilerine hangi boyun yardımcı olacağını daha yakından tanımalarına sebep olmuştu. Neticede Türkmenler’in boy ve uruğlara bölünme süreci uzunca bir zaman devam etmiş ve sosyal gelenek bu asrın başlarında daha da yaygınlaşmıştır (Ataniyazov, 1994). Türkçe konuşan toplulukların VII-VIII. asırlarda boylara ve uruğlara bölündükleri bil- inmektedir. Orhun Yenisey’de ele geçen en eski Türkçe kitâbede “Az”, “Basmıl”, “Karlık”, “Üç Karlık”, “Kırgız”, “Oğuz”, “Dokuz Oğuz”, “Tabgaç”, “Tangut”, “Türkeş”, “Uygur”, “On Uygur”, “Çik”(Çiğ) gibi Türk kavmine men- sup isimlendirmeler ile karşılaşılması bu tarihi olguyu ortaya koymaktadır (Malov, 1959). Bunlardan “Az” (Asa,Yasa), “Karlık”, “Oğuz”, “Çik” (Çiğ) gibi isimler, Türkmen boy ve uruğlarının adı olarak da kullanılmışlardır. Bu durum Türk topluluklarının ve bu çerçevede Türkmenlerin en eski dönemlerde de boy ve uruğlara bölünmüş olduklarına işaret etmektedir. Bu makalede boy(tayfa), uruğ, tîre, gibi etnografik terimlerin sıkça kullanılması sebebi- yle bunların sosyal yapılanmadaki yerlerini ve anlamlarını göstermek gerekiyor. Bilindiği üzere boy ve uruğlar halinde yaşayan toplulukların hepsinde boylar uruğlara, uruğlar da tîrelere bölünmekte; daha açık belirtmek gerekirse, yukarıdan aşağıya doğru sıralanan çok halkalı bir zincir meydana getirmektedirler (Türkmen boylarının bazılarında bu zincirin halkaları 10’a kadar uzayıp gitmektedir). Türk topluluklarının hiçbirisinde bu halkaların her biri (mesela 1.halka, 2.halka, 5.halka) için başlı başına özel bir terim kullanılmamıştır. Bunun için Türkmen dilinde ve onun şîvelerinde karşılaşılan “halk”, “il”, “tayfa”, “uruğ”, “kök”, “kovum”, “kabile”, “aymak / oymak”, “oba”, “bölük”, “bölüm”, “gandüşer”, “küde”, “depe”, “desse”, “lakam”, “top”, “birata”, “topar”, “tîre” ve benzeri gibi çok sayıdaki terimler, bu toplulukların sadece birisini değil, pek çoğunu da ifade etmek için kullanılıyordu. Ancak ilmî çalışmalarda bu zin- cirin bütün halkalarını olmasa da belirli temel topluluklarını özel terimler ile ifade etmek gereki- yor. Bu yüzden biz, günümüzde bağımsız Türk devletlerinin asıl halkını teşkil eden Türkmen, Özbek, Kazak, Karakalpak gibi toplulukları halk, bu halkların sayıca büyük nüfuzlu bölüm- lerini (mesela Oğuzlar’ın / Türkmenler’in 24 boyunu) “boy / tayfa” terimi ile göstermeye çalıştık. Türkmen boyları çoğunlukla 2-3, bazen 4, hatta 5 büyük bölüme ayrılmışlardır. Meselâ Tekeler “Utamış”-”Toğtamış (2 bölüm), Yemreliler “Gumlu”-”Dağlı” (2 bölüm), Yo- mutlar”Bayramşahlı”-”Atabay” “Cafarbay” (3 bölüm), Ersarılar “Uludepe”- “Güneş”- “Gara”- “Bekevül” (4 bölüm), Çovdurlar “Garaçovdur”- “Abdal”- “İğdir”- “Bozacı”- “Buruncık” (5 bölüm). Ebulgazi devrinde Özbekler’de boydan küçük, ancak uruğdan büyük olan bu topluluklar “tüpe” sözüyle ifade ediliyordu (Mitt,I,1939). Bu terim Ersarılar’ın “Ulu- tepe” bölümünün adında muhafaza edilmiştir. Biz çalışmamızda boyun bu 3 bilig-10/Yaz’99 büyük kısımlarını “bölüm” terimi ile karşıladık. Bölümler de kendi aralarında birkaç parçadan ibarettir. Biz, bunlara da “uruğ” dedik. Uruğ’un alt gruplarını ise “tîre” şeklindeki umumî bir sözle adlandırdık. Demek ki: “1-Halk, 2-Boy(tayfa), 3-Bölüm, 4-Uruğ, 5-, 6-, 7-, 8-Tîredir.” Yüklə 1,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|