Türkmen boylarinin geçMİŞİ, yayilişI, bugüNKÜ durumu ve geleceğİ Prof. Dr. Soltanğa ataniyazov

(Karrıyev, 
Moşkova, Nasonov, Yakuboskiy, 1954 ; Vasilyeva, 
1979).
Bu boy adı Daşhovuz vilâyetinin Tagta 
ilçesindeki “Garaöyli” obasında yaşamaktadır.
13- ALKABÖLÜK (Alkabö: lük): Bu ad 
Salırların “Alaöylükli” tîresinin adında görülüyor.
14- İGDİR : Balkan bölgesinde, Rusya’ nın 
Astrahan ve Stavropol bölgelerinde bir Türkmen 
boyunun, Daşhovuz bölgesinde Çovdurların bir 
bölümünün ve Yomut boyunda bir tîrenin adı. 
Bu isim veya isimlendirmelerle, Gubadağ ilçes-
inde “İgdir” adlı bir obada, Boldumsaz ilçes-
inde “İgdirkal” adlı bir derede ve Gızıletrek’te 
“İgdirolum” adlı bir geçitte karşılaşıyoruz.
15- ÜREGİR (Yüregir): Türkmenistan’da 
doğrudan doğruya bu boyun adına rastlanmıyor. 
Ancak bu ada yakın olarak “Ürküt” adlı tîreyi, 
Ersarılar’ın “Üregurt” (Ürä:gu:rt) adlı tîresini de 
İgdirler’in bünyesinde görüyoruz.
16- TUTİRKA (Do:durga): Bu söz Göklenleri 
teşkil eden iki büyük bölümden birisinin adıdır.
17- ULAYUNDLUG (Reşidüddin’de 
“Alayuntlı”): Türkmen boy ve tîrelerinde bu adın 
bugüne kadar muhafaza edilmediği görülmekte-
dir. Ancak IV. asır Çin kaynaklarında karşılaşılan 
“Ala At” ile, Buhara vilâyetindeki Alat denilen 
Türkmen boyunun ve bu boyun adı verilen Alat 
ilçesinin adı burada zikredilmektedir 
(Zuyev, 

---

8
bilig-10/Yaz’99
1962). 
Bununla ilgili olarak Türkmen kale 
çölünde Alat adlı bir kuyu, muhtemelen Alat 
boyuna mensup olanlar tarafından kazılmış. Bu 
adı taşıyan bir tîre de Afganistan Türkmenleri 
arasında varlığını sürdürmektedir.
18- TÜGER (Tüver): Günümüzde bu 
isimlendirleye “Tüver” biçiminde Çovdur ve 
Bayatlar; “Tüverey” biçiminde ise Ersarılar 
arasında rastlanmaktadır. Bundan başka batı 
Türkmenistan’da “Tüver” adlı bir oba ve kuyu, 
“Tüvergır” adlı da bir dağ vardır.
19- BEÇENEK: Rus yıllıklarında “Peçe- 
neg”, Reşidüddin’de ise “Beçene”, Ebul- gazi’de 
“Beçene” ve”İtbeçene” biçimlerinde geçen bu 
boy adı, Ersarılar’ın bir tîresinin adında (Halaç 
ilçesi dolaylarında) yaşatılmaktadır.
20- CUVALDAR (Çovdur): Reşidüddin’ de 
ve Salar Baba’da “Çavuldur” Yazıcıoğlu ‘nda 
“Çavındır”, Kitab-ı Dede Korkut’ta “Çavuldar” 
şeklinde anılan bu boy adı, günümüz Türkmen 
dilinde “Çovdur” şeklinde geçmektedir. 
Türkmenistan’da Çovdur boyunun adını 
taşıyan yer-yurt adları pek çoktur. Daşhovuz 
vilâyetinin Gubadag ve Boldumsaz ilçeler-
indeki Çovdurlar’ın yaşadıkları obalar tama-
men “Çovdur ili” olarak anılagelmiştir. Çovdur 
adlı obalara (Sayat ve Türkmenkale ilçeler-
inde), “Çovdurbulak” adlı kuyuya (Gızılkum 
çölü) ve “Çovduryab” adlı dereye (Esengulı 
ilçesi Hazar kıyısı) yer-yurt adı olarak bu ad 
verilmiştir. Bu adın en eski şekli olan “Çavuldur” 
ise Kazakistan’da “Şevülder” adlı demiryolu 
durağının adında muhafaza edilmektedir. 
Bize göre, Darganata, Danev, Sakar, Farab, 
Daşhovuz’un Yılanlı dolaylarında, ayrıca 
Özbekistan’ın Harezm, Semerkant, Buhara, 
Kaşkaderya vilâyetlerinde onlarca obaya 
adını veren “Çandır” boyunun adı da, aslında 
“Çovdur” sözü ile aynı kökten türemiş olmalıdır. 
Bunu, Yazıcıoğlu’nun kadîm “Çavuldur” adını 
“Çavındır” biçiminde kullanmış olmasından ve 
bazı ilmî araştırmalardan görmek mümkündür 
(Muhammedova, 1973 ; Geybullayev, 1986 ; 
Curokulov, 1992).
Buhara ve Hive hanlarının yürüttüğü siyaset 
neticesinde zorla dağıtılan ve bu iki hanlığın 
arazilerine parça parça bölünerek yerleştirilen 
Çandırlar, son zamanlarda Çovdurlar’dan 
uzaklaşıp başlı başına bir Türk men boyunu 
meydana getirmişlerdir.
Sumbar ırmağının sol kolu olan “Çendir” 
ırmağı da Çandırların adından biraz değişik 
bir ad almıştır. Bu boyun “Çovdur” (Çavul- 
dur) ve “Çandır” (Çavındır) adlı iki biçimine, 
Kafkasya ve Türkiye’deki boy veya oymak 
isimleri ile yer-yurt adlarında rastlanmaktadır 
(Muhammedova,1973 ; Ataniyazov, 1994). 
21- ÇEPNİ: Türkmenistan’da bu boyun adına 
veya izlerine rastlanmıyor.
22- CARUKLUG: Kaşgarlı’dan başka diğer 
müellifler tarafından temas edilmeyen bu boyun 
adı günümüzde Türkmenistan’da Göklen, Nohur, 
Teke, Yomut boylarının bünyesindeki “Çarık”, 
“Çarıklı” uruğlarında korunup kalmıştır. 
Kaşgarlı Mahmud, yukarıda ele alarak 
bilgi verdiğimiz 22 boydan başka “Karlık” ve 
“Halaç” boylarının adlarını belirtiyor. “Karlık” 
adı Arap kaynaklarında “Harluk”, Farsça eser-
lerde “Harluh”, Çin yıllıklarında ise “Gelolu” 
şekillerinde kullanılmıştır (Bartold, 1968). Erken 
dönemlerde Karlıklara “Üç Oğuz” yani “Üçboy” 
da denilmiştir 
(Gumilev, 1967).
Kaşgarlı, Oğuz 
boyları arasında göstermemiş olsa da, Divânının üç 
yerinde bunların Türkmen (Oğuz) olduğunu vur-
gulamakta ve “Karluk, göçebe Türkmenler’den bir 
topluluğun adıdır. Oğuzlar’dan ayrıdırlar. Oğuzlar 
gibi Türkmen dirler” demektedir 
(Kaşgarlı, 1992).
Karlıklar günümüzde Özbek halkının bir 
boyu olarak kabul ediliyorsa da daha önce (X-XI.
asırlar) Türkmenlerin bünyesinde yer almakta idi 
(Roslyakov, 1956 ; Yeremeyev, 1962).
“Arabaçı” 
adlı Türkmen boyunun içinde “Ak Garlı” ve 
“Gara Garlık” adlı uruğların varlığı ise, onların 
geçmişte bir Türkmen / Oğuz boyu olduğunu 
ortaya koymaktadır.
Kaşgarlı Mahmud’un temas ettiği ikinci boy 
ise “Halaçlar” dır. O, “Kayı” ları bu boyun bir 
bölümü olarak kabul etmektedir 
(Kaşgarlı, III, 
1992).
Türkmen boyları arasında ilk defa X. asırda 
Halaçlar, Maveraünnehir’den Amu- derya’ nın 
(Ceyhun) sol tarafına geçmişlerdir. Muhtemelen 
Buhara dolaylarından buraya göçmüş olmalıdırlar. 
Çünkü Buhara bölgesinin Buhara, Vabkent ve 
Romitan şehirlerinde “Halaç” adlı obalar bulun-

---

9
bilig-10/Yaz’99
maktadır. Bu obaların varlığı, vaktiyle buralarda 
Halaçların yaşadıklarına işaret olmalıdır.
Amuderya’nın sol kıyısına geçen Halaç- lar’ın 
burada uzun süre barındıkları anlaşılmaktadır. 
Bunların kurdukları kaleye “Halaç Kalesi” , 
mezarlıklarına da “Hallacı Baba” denilmektedir. 
Kalenin adı daha sonraları burada kurulan ilçeye 
ve bu ilçenin çevresine verilmiştir.
Halaçlılar, kadîm Merv yani şimdiki Marı 
şehri ile de ilişkiler kurmuşlardır. Onların 
Karakum Çölü vasıtasıyla Marı’ya ulaşan eski 
yoluna “Halaç yolu” denilmekte idi. Halaçların 
büyük bölümü daha sonraları İran’a ve 
Hindistan’a gitmişlerdir. İran’da halen dillerini 
ve geleneklerini kaybetmeden yaşayan Halaçlar, 
Hindistan’da da önemli bir tesir bırakmışlardır. 
Bundan başka Azerbaycan’da Salan şehri 
civarındaki Halaç adlı obada bu boya mensup 
olanların yaşadıkları görülmektedir
 (Ataniyazov, 
1980).
Muhammed Necip Bekrani’nin (XIII. asır) 
“Cihânnâme” adlı eserinde verdiği bilgiye göre, 
Halaçların Gazne dolaylarına göçen bir bölümü, 
daha sonraları Abıvert dolaylarına dönerek 
burada uzun süre yaşamışlardır (Mitt, 1939). 
Anev yakınlarındaki “Halaç” adlı bayırın adı ise 
bunlardan kalmış olmalıdır.
Böylece Kaşgarlı Mahmud’un sıralamasında 
adları geçen 24 boy tamamlanmış oluyor. Ancak 
Reşidüddin, bu sıralamada yer almayan “Yaparlı”, 
“Kızık” (Kırık) ve “Karkın” adlı 3 boyun daha 
adını vermektedir.
Bunların “Yaparlı” boyunun adı, en eski 
şeklinde, Türkmenistan’ın boy-uruğ veya yer-
yurt adları arasında yer almaktadır. Bununla bir-
likte günümüz Türkmen boylarında karşılaşılan 
“Yapağı” (Sarık), “Yapan” (Teke), “Yapaç” 
(Teke ve Esgi), “Yapban” (Yomut) gibi boy-uruğ 
adlarını, belki de daha başkalarını “Yaparlı” 
denilen kadîm boy adıyla bağlantılandırmak 
mümkün olabilir.
Reşidüddin ve Yazıcıoğlu’nun sıralamalarında 
(bk. Yukarıdaki tablo) “Kızık”, Salar Baba’da 
ise “Kırık” biçiminde yazılan Oğuz boy adının 
“Kırık” kelimesinden geldiği kanaâtindeyim. 
Bu boy adının, yakın söylenen şekli aşağıdaki 
Türkmen tîrelerinin adlarında muhafaza edilip 
kalmıştır: “Kırk” ve “Kırklar” (Ersarı, Göklen, 
Teke, Çovdur, boylarının bünyesinde tîreler), 
“Kırıglı” (Mukrı), “Kırrıklar” (Olam), “Gırıklı” 
(Er- sarı), “Gırrık” (İgdir) ve buna benzer tîreler.
Reşidüddin’in sözünü ettiği “Karkın” 
(Türkmen dilinde Garkın) boyunun adına 
sadece Ersarı ve Alili boylarında tîre adları 
olarak rastlanmaktadır. Bu Türkmen boyunun 
adı, Lebap vilâyetinin Sayat ve Kerki ilçelerinde 
oba, Daşhovuz vilâyetinin Akdepe ilçesinde dere 
Köpdağ’da çeşme ve dere adı olarak yaşatılıyor. 
Afganistan’da yaşayan Türkmenlerin arasında 
“Karkınlar” daha çok olup burada büyük bir 
ilçeyi teşkil ediyorlar.