Тузувчилар

Oqimning naychadan chiqish tezligi 
)
(
B

va sarfni (Q) hisoblash ifodalari. 
Bu 
ifodalarni olish uchun 16.3 va 16.4-rasmlardagi
1-1
va V
-V kesimlar yoki 1-1
va 
2-2
kesimlar uchun Bernulli tenglamasini yozib, quyidagilarni olamiz: 
Oqimchaning atmosferaga chiqishi (16.3-rasm). 
gH
В
2



(16.2) 
bunda, 
B

- oqimchaning V
-V 
kesimdagi chiqish tezligi; 
N 
- naychaning og‘irlik 
markazidan idishdagi suyuqlik sathigacha bo‘lgan balandligi; 

- tezlik koeffitsiyenti 
bo‘lib, quyidagicha aniqlanadi:


най




1
1
(16.3) 
bunda, 
(

nay
)
- qarshilik koeffitsiyenti. 


g
h
B
най
й
н
2
2
.



(16.4) 
bunda, 
hn
.y 
-
 
naychadagi naporning yo‘qolishi. 
Sarf quyidagicha aniqlanadi:
 
gH
Q
н
2



(16.5) 
bunda, 

n 
- naychaning sarf koeffitsiyenti. Naychada siqilish yo‘q deb qabul qilganimiz 
sababli:






В
н
(16.6) 
Shuning uchun 
0
,
1





В
В
(16.7) 
deb qabul qilishimiz mumkin.
Oqimchaning suv sathi ostiga chiqishi (16.4-rasm). Bunday holda (16.5) ifodalar 
o‘rniga quyidagilarni yozishimiz mumkin:
gZ
В
2



(16.8) 
gZ
Q
н
2



(16.9) 
bunda, 
Z
- sathlar orasidagi farq; 

- tezlik koeffitsiyenti bo‘lib, quyidagicha aniqlanadi: 


1
1
1
.



най
о
к
най



(16.10) 
bunda, 
н

- sarf koeffitsiyenti bo‘lib, 



н
deb qabul qilishimiz mumkin. 
 

, 

, 

, 
н

koeffitsiyentlar kattaliklari.
V-V 
kesimda
 

B
=1,0
deb qabul qilishimiz 
mumkin. 
S-S kesimda 

C
- siqilish koeffitsiyenti eng katta qiymatga ega bo‘lib, (6.2-
mavzuga qarang) quyidagiga teng:
)
64
,
0
63
,
0
(


С


---

123 
Naychadan oqimchaning atmosferaga chiqish koeffitsiyenti esa, quvurga kirish 
koeffitsiyentiga teng deb qabul qilinadi, ya’ni: 
5
,
0


кир
най


Sath ostiga chiqishda esa 


5
,
1
0
,
1
5
,
0
.





чик
кир
о
к
най



(16.11) 
 

- sarf koeffitsiyenti har ikkala holat uchun tengdir. 
най
н






1
1
= 
о
к
най
.
)
(
1

=
82
,
0
5
,
0
1
1


(16.12) 
 
Suyuqlikning ingichka devordagi teshikdan va Venturi naychasidan chiqishini 
taqqoslash. 
Buning uchun ikkala holatda sarf va tezlikni taqqoslaymiz. Venturi naychasida 
(atmosferaga chiqishi):
gH
Q
най
2
82
,
0


;
 
gH
най
В
2
82
,
0


(16.13) 
Ingichka devordagi teshikdan (atmosferaga) chiqishi: 
gH
Q
T
2
62
,
0


;
gH
Т
С
2
97
,
0
)
(


(16.14) 
Demak, 
34
,
1
62
,
0
82
,
0


Т
най
Q
Q
(16.15) 
 
 
85
,
0
97
,
0
82
,
0


Т
С
най
В


(16.16) 
Naychaning ancha effektivligi ko‘rinib turibdi. Sarf 34

oshib, tezlik 15

kamaymoqda. Bunda sarfning oshishini kesimning chiqishda kengayishi va o‘z navbatida 
tezlikni kamayishi bilan tushuntirish mumkin.
 
S-S kesimdagi vakuum kattaligi.
Oqimning atmosferaga chiqishi. Bu kattalikni aniqlash uchun og‘irlik markazidan 
o‘tuvchi 
00 
tekislikka nisbatan 
S-S 
va
 V-V 
kesimlar uchun Bernulli tenglamasini yozamiz. 
(16.3-rasm). 
В
С
j
В
a
С
С
h
g
p
g
р





2
2
2
2




(16.17) 
bunda, 
С
р
va

C
kattaliklar 
S-S kesimga ta’luqlidir
. 
g
h
В
B
C
j
B
C
2
2





(16.18) 
С
В
С




(16.19) 
(6.54) va (6.55) ifodalarni (6.53) ifodaga qo‘yamiz. 
 
макс
вак
С
a
В
B
C
В
С
В
h
р
р
g
g
g













2
2
2
2
2
2
2
(16.20) 
yoki 

---

124 
g
h
В
В
С
С
м акс
вак
2
1
1
)
(
2
2













(16.21) 
bunda,
(hvak)
max 
- 
S-S 
kesimdagi vakuum kattalik. 
Bunda (16.21) ifodani (16.1) ga quyib, quyidagiga ega bo‘lamiz: 
(hvak)
maks
= kN
(16.22) 
bunda, 










1
1
2
2
B
C
C
k



(16.23) 
Agar (6.59) ifodaga 
C


,
va 
B
C


koeffitsiyentlarning son qiymatlarini qo‘ysak, 
quyidagiga ega bo‘lamiz: 
77
,
0
1
35
,
0
63
,
0
1
82
,
0
2










k
(16.24) 
Demak,
(hvak )
maks 
= (0,75÷0,80)N

 
 
 
(16.25) 
Sath ostiga oqish. 16.4-rasmdagi 
S-S va 2-2
kesimlar uchun Bernulli tengamasini 
yozib, yuqoridagidek fikr yuritsak, quyidagiga ega bo‘lamiz: 
 
2
max
)
80
,
0
75
,
0
(
H
Z
h
vak



(16.26) 
bunda, 
Z
va 
N
2
kattaliklar rasmda ko‘rsatilgan.
Agar 
N
2
katta qiymatga ega bo‘lsa, ifodada 
(h
vak
)
max 
manfiy qiymatga ega bo‘ladi, 
demak vakuum bo‘lmaydi. 
 
Silindirsimon qisqa quvurning Venturi naychasidek ishlashi uchun mavjud 
bo‘lishi kerak bo‘lgan asosiy shartlar. 
Hamma qisqa quvurlar ham Venturi naychasidek 
ishlashi mumkin emas. Masalan 6.16-rasmdagi vaziyatlar ham bo‘lishi mumkin.
Qisqa quvurning naychadek ishlashi uchun quyidagi ikkita shart bajarilishi kerak.
1-shart. quvurchaning uzunligi 
п
l
quyidagicha bo‘lishi kerak. 


D
l
D
п
7
6
)
0
,
4
5
,
3
(




(16.27) 
16.5-rasm. Venturi naychasida vakuumning hosil bo‘lishi (quvur uzunligi qisqa bo‘lganda) 
bunda, 
D
- quvurcha diametri. 
Agar 
п
l

(3,5 ÷ 4,0)D
bo‘lsa, 16.5-rasmdagi vaziyat yuzaga keladi. quvurcha 
uzunligi qisqa bo‘lganligi sababli oqimcha harakatlanib kengayishga ulgurmaydi; 
Agar 
п
l

(6 
÷
7)D
bo‘lsa, bunda «qisqa quvur» paydo bo‘lib, bunda naporning 
uzunlik bo‘yicha yo‘qolishini hisobga olishga to‘g‘ri keladi.
2- 
shart. Maksimal vakuumda quyidagi shart bajarilishi kerak: 

---

125 
a) atmosferaga chiqishda (16.3-rasm):
(h
vak
)
max 

 (h
vak
)
qo‘sh
(16.28) 
b) sath ostiga chiqishda (16.4-rasm): 
(h
vak
)
max

 (h
vak
)
qo‘sh 
- N
2

 
 

(16.29) 
bunda, 
(h
vak
)
qo‘sh

8 m. suv ustuniga tengdir. 
 
Ichki silindrsimon naycha (Bord naychasi). 
Bord naychasidan oqimchaning atmosferaga chiqishi bilan tanishamiz (16.6-rasm). 
Naycha uzunligini 
(3,5 ÷ 4)D
dan kichik emas deb qabul qilib, 

S 
siqilish 
koeffitsiyentini quyidagicha yozishimiz mumkin: 



С
С


0 5
,
(16.30) 
Bord naychasidan ko‘rinib turibdiki, 
S-S 
kesimdagi tezlik va vakuum Venturi 
naychasiga nisbatan katta qiymatga ega. qarshilik koeffitsiyenti esa quyidagiga teng.

най

1 0
,
(16.31) 
16.6-rasm. Bord naychasi 
Boshqa koeffitsiyentlar esa quyidagicha qabul qilinadi: 
71
,
0
1
1
1
1
1





най


(16.32) 


Н
 
0 71
,
;
0
,
1

В

(16.33) 
Hisoblash ifodalari Venturi naychasidek bo‘ladi. 
 

---

126 
17 BOB
Oqim naychalarining boshqa turlari. 
Naychalarning boshqa shakllari 
 
Naychalarning boshqa shakllari bilan tanishishda faqat oqimchaning atmosferaga 
chiqish holati bilan tanishamiz. 
 
Kirish qismi aylanma bo‘lgan naychalar.
Agar kirish qismi aylanma bo‘lsa (17.1-
rasm), siqilish kamayib, 

S 
kattalashadi. Bunda S
-S 
kesimdan
V-V 
kesimgacha
 
oqimchaning kengayish darajasi kamayib, 
В

tezlik oshadi. Kirishni bunday shaklga 
keltirish yo‘li bilan sarf koeffitsiyentining 
н

=0,95 
bo‘lishiga erishish mumkin.
17.1-rasm. Kirish qismi aylanma bo‘lgan 
naycha 
17.2-rasm. Konussimon nay