U “audiT” fənnindən mühazirələr konspekti Mövzu Auditin mahiyyəti, məqsədi,vəzifələri və tənzimlənməsi

Mövzu 8. Əmək haqqı və əmək ödəmələri üzrə hesablaşmaların

auditi

1. Əmək haqqı və əmək ödəmələri üzrə əməliyyatların auditinin məqsəd və vəzifələri.

2. Əmək haqqı və əmək ödəmələrinin normativ hüquqi bazası. Auditin aparılması üçün məlumat mənbələri.

3. Müəssisədə əmək qanunvericiliyinə əməl edilməsinin auditi.

4. Əmək məhsuldarlığı səviyyəsinin təhlili və əmək haqqının düzgün hesablanmasının auditi.

5. Əmək müqavilələrinin mövcudluğunun auditi.

6. Əmək haqqı və əmək ödəmələrinin auditinin nəticəsinin yekunlaş-dırılması.

Əmək insanların məqsədəuyğun fəaliyyətidir. İstehsal edilən külli miqdarda məhsul insan əməyinin məhsuludur.

Əmək haqqı işçilərin yerinə yetirdikləri işlərin kəmiyyət və keyfiyyətinə görə aldığıməbləğdir.

Əmək və əmək haqqının uçotu qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur:

1. 
   Görülmüş işlərin həcminin, keyfiyyətinin, sərf edilmiş əməyin kəmiyyətinin və hesablanmış əmək haqqının dəqiq və vaxtında sənədləşdirilməsi;
   
2. 
   İstehsalda iştirak edən fəhlə və qulluqçulqrın sayının gözlənilməsi;
   
3. 
   İşçilərin əmək haqqının, onların mükafatlandırılmasının, əmək haqqından qanun dairəsində edilən tutulmaların vaxtında və düzgün hesablanmasına nəzarət;
   
4. 
   Əmək haqqı fondunun öz təyinatı üzrə sərf edilməsinə gündəlik nəzarət edilməsi;
   
5. 
   Əmək və əmək haqqı üzrə hesabatın vaxtı-vaxtında tərtibi və təqdimi üzərində nəzarət.
   

Bütün bu vəzifələrin müvəfəqiyyətlə yerinə yetirilməsi əməyin və əmək haqqının təşkilindən xeyli asılıdır.

Əmək haqqının uçotu 70 № - li “Əməyin ödənişi üzrə işçi heyyətilə hesablaşmalar” hesabında uçota alınır. 70 № - li hesabın kreditində hesablanmış əmək haqqı məbləği, debitində isə əmək haqqından qanun daxilində tutlmalar və əmək haqqının ödənilməsi əks etdirilir.

Böyük və orta müəssisələrində əməyin və onun ödənilməsinin auditi çox vaxt və böyük əmək tələb edir. Kiçik müəssisələr və firmalarda isə onun yoxlanmasını hesablaşma əməliyyatının yoxlanması ilə birgə aparmaq olar. Birinci növbədə, müəssisədə əmək qanunvericiliyinə necə əməl edilməsi yoxlanmalıdır. Bununla əlaqədar auditorun işçilərin işə necə qəbul və ya azad olunduğunu, işçilərin iş vaxtı içotunun necə aparıldığını, əmək haqqının hansı ödəniş sisteminin qəbul edildiyini və s. məsələləri yoxlamalıdır.

Sənədləşmənin (işə qəbul və ya azad etmə) düzgünlüyü yoxlandıqqdan sonra əmrlər, əmək müqavilələri yoxlanılır. əməyin ödənişi zamanı adətən ya vaxtamuzd ya da işəmuzd ödəniş formalarından istifadə edilir.

İş vaxtının və əmək haqqının ödənilməsinin uçotunda istifadə edilən ilkin sənədlərə - iş vaxtının uçotu tabeli, əməyin və yerinə yetirilmiş işlərin uçotu vərəqi, hesablaşma – ödəniş sədvəli, şəxsi hesab, ödəniş cədvəli, deponent məbləğlərin ödəniş cədvəli və s. aiddir.

Bundan başqa, əməyin işəmuzd ödəniş sistemində naryad, raport, marşrut vərəqləri və s. sənədlərdən istifadə edilir.

Əmək qanunvericiliyinə riayət edilməsinin və əmək haqqının auditi zamanı auditor aşağıdakılara mütləq fikir verməlidir:

1. Əmək qanunvericiliyinə riayət edilməsinə, əmək münasibətlərinə daxili nəzarətin vəziyyəti;

2. İşəmuzd fəhlələrin əmək haqqının hesablanması və onların hazırladığı məhsulun uçotu;

3. Vaxtamuzd və başqa formada hesablanmışəmək haqqlarının uçotu;

4. Fiziki şəxslərin əmək haqqından tutulmaların düzgünlüyü;

5. İşləyənlərin analitik uçotu;

6. Hesablanmış əmək haqqının yekunu;

7. Əmək haqqından vergilərin düzgün tutulması, əmək haqqı fondundan verilən ayırmaların və onların uçotunun düzgünlüyü;

8. Deponentə keçirilmiş əmək haqqının uçotunun düzgünlüyü.

Yoxlama proqramlarının təribi və auditor sübutlarının toplanması üçün auditorun sorğu vərəqəsinin təryib edilməsi məqsədəuyğundur.

Auditorun sorğu vərəqəsində aşağıdakılar göstərilməlidir:

I. Əmək qanunvericiliyinə əməl edilməsi, əmək münasibətləri üzrə daxili nəzarətin vəziyyəti:

1. Şəxsi heyyətin uçotu üzrətəsdiq edilmiş formalardan istifadə edilməsi. Bura daxildir: işçilərin şəxsi vərəqəsi, məzuniyyət verilməsi barədə əmr (sərəncam), işçilərin vəzifəyə keçirilməsi barədə əmr, əmək müqaviləsinə xitam verilməsinə dair əmr.

2. İşçilərə əmək kitabçasının açılması.

3. Qəbul edilmiş aylıq əmək haqlarının və işçilərinin dərəcələrinin təsdiq edilmiş ştat cədvəlinə uyğunluğunun yoxlanılması.

4. Bölmələrdə, sexlərdə, şöbələrdə iş vaxtının uçotu tabelinin aparılması.

II. İşəmuzd işləyən işçilərin əmək haqqının hesablanmasına və onların hazırladığı məhsula nəzarət və onların uçotu:

1. Müəssisədə əmək şöbəsi tərəfindən təsdiq edilmiş ayrı-ayrı işlərin qiymətlərinin və normalarının istifadə edilməsi;

2. İlkin sənədlərin nümunəvi formalarından istifadə edilməsi;

3. İlkin sənədlərdə ödənişlər haqqında qeydlərin edilməsi;

4. Əməyin işəmuzd ödəniş formasında hesablamada kompüterlərdən istifadə edilməsi;

5. Briqadalarda, dəstələrdə naryadlardan istifadə edilməsi.

III. Əməyin ödənilməsinin vaxtamuzd və digər formalarının hesablanması və uçotu.

1. Vaxtamuzd ödəniş sistemində hesablaşma üçün iş vaxtının uçotu tabelinin aparılması.

2. Müxtəlif növ ödənişlərin düzgün hesablanmasını əmək haqqı şöbəsi və ya daxili auditorun yoxlanması.

3. Hesablamanın aparılmasında kompüterdən istifadə edilməsi.

IV. Fiziki şəxslərin əmək haqqından tutlmalar.

1. Haqq-hesab ödəniş cədvəllərində əmək haqqından tutulmaların düzgün aparılması üçün məlumatların göstərilməsi (gəlir vergisi, icra sənədləri üzrə tutmalar və s.).

2. Tutulmaların hesablanmasında kompüterdən istifadə edilməsi.

3. Vergi idarələri və sosial sığorta fondları tərəfindən gəlir vergisi və sosial sığorta fondları üzrə hesablaşmaların yoxlanılması.

V. Hesablamaların və tutulmaların analitik uçotu.

1. Analitik uçot üzrə haqq-hesab ödəniş cədvəllərinin tərtibi.

2. Analitik uçotun aparılması üçün kompüterdən istifadə edilməsi.

3. İşçilərlə hesablaşma üzrə analitik uçot sənədlərinin arxivdə saxlanılmasının təmin edilməsi.

VI. Deponentə qoyulmuş əmək haqqı üzrə hesablaşmalar.

1. Müəssisədə deponentə keçirilmiş əmək haqqı üzrə kartoçkalar və dövriyyə cədvəlləri aparılması.

2. İddia müddəti keçən deponentləşdirilmiş əmək haqqı 80 №-li “Mənfəət və zərər” hesabının aid edilməsi.

3. Deponentə qoyulmuş əmək haqqı üzrə hesablaşmada kompüterdən istifadə edilməsi.

Auditorun sorğu vərəqəsini doldurmaqla müəssisədə mühasibat uçotunun bu bölməsi üzrə daxili nəzarəti qiymətləndirmək olar. Bu məlumatları toplamaq auditora imkan verir ki, auditor sübutu toplamaq üçün lazım olan prosedurları təyin etsin, ayrı-ayrı hesablaşmaların yoxlanılması zamanı zəruri məqamlara diqqət yetirsin.

Auditor ilkin sənədlərin necə tərtib edildiyini, norma və tariflərdən düzgün istifadə edilməsini, vəzifəli şəxslərin imzalarının mövcudluğunu, müvafiq rekvizitlərin doldurulmasını yoxlayır, aparılmış düzəlişlərə diqqət yetirir.

Auditor hesablaşma – ödəniş cədvəllərinin yekunlarının düzgünlüyünə əmin olmalıdır. Əvvəllər ödənmiş sənədlər (naryad və digər birdəfəlik ödəniş sənədləri və s.) üzrə ikinci dəfə ödəniş olub-olmamasına diqqət yetirmək daha vacibdir. Əgər işəmuzd əmək haqqının hesablaşması və uçotu kompüterlə aparılırsa, onda hesablaşmanın alqoritminə, istifadə edilən normativ məlumatların düzgünlüyünə fikir verilməlidir.

Yoxlama zamanı istifadə edilən auditor sübutlarının yığım metodları aşağıdakılardır:

1. Müəssisədə tərtib edilmiş sənədlərin yoölanılması;

2. Riyazi hesablamalara nəzarət (işəmuzd əmək haqqının məbləğini müəyyən-ləşdirmək).

Vaxtamuzd ödəniş sistemində əmək haqqının hesablanmasının yoxlanıl-masında auditor vaxtamuzd əmək haqqının necə hesablanmasını, orta aylıq əmək haqqı üzrə hesablaşmaları, məzuniyyət günlarinə görə hesablaşmaları, mükafatların və digər ödənişlərin hesablaşmasını yoxlayır.

Təsdiq edilmiş vəzifə maaşı ilə işçilərə hesablanmış əmək haqqının aşağıdakı düsturla yoxlamaq olar:

M_v.m. x t_i.v.

M _ə.h. = ––––––––––

t_a.i.v.

Burada: M _ə.h. – hesablanmiş əmək haqqı;

M_v.m. – işçinin vəzifə maaşı;

t_i.v. – ay ərzində işlənmiş vaxt;

t_a.i.v. – aylıq iş vaxtı.

Vaxtamuzd ödəniş sistemindətəsdiq edilmiş təriflə və dərəcələrlə ödənilmiş əmək haqqını aşağıdakı düsturla yoxlamaq olar:

M _ə.h. = T_i. x t_p.

Burada: M _ə.h. – hesablanmiş əmək haqqı;

T_i. – tarif;

t_p. – dərəcə (1, 2,.........6).

Yoxlama zamanı auditorun əldə etdiyi nəticə ilə mühasibat yazılışı arasında kənarlaşma varsa, bu kənarlaşmanın səbəbi mütləq aydınlaşdırılmalıdır. Əgər aydınlaşarsa ki, hesablayıcı-mühasib düzgün hesablama aparmayıb, onda bu, auditorun hesabatında öz əksini tapır.

Orta aylıq əmək haqqının hesablanması ilə aparılan hesablaşmalarda auditor orta aylıq əmək haqqının düzgün təyin edilməsini müəyyənləşdirməli, sonra ödəmə növləri üzrə hesablaşmaları yoxlamalıdır. Bunun üçün o, Əmək Məcəlləsindən və AR Nazirlər Kabinetinin 2000-ci il 15 iyul tarixli 126 №-li qərarı ilə təsdiq edilmiş “Orta əmək haqqı hesablanarkən nəzərə alınan və nəzərə alınmayan ödənişlərin siyahısı”ndan istifadə etməlidir.

Auditor eyni zamanda sair ödənişləri və əlavələri: məzuniyyətin ödənilməsini, bayram günlərində işlənmiş günləri, gecə iş vaxtına görə əlavələri, iş vaxtından artıq işləmə vaxtına görə ödənişləri yoxlamalıdır.

Fiziki şəxslərin əmək haqqından tutmalara aşağıdakılar aiddir: gəlir vergisi, pensiya fonduna ödəmə, icra sənədləri üzrə tutmalar, digər tutmalar (zay məhsula görə, kreditə alınmış mallara görə, əskik gəlmələrə görə və s.).

Əvvəlcə tutmalar haqqında (gəlir vergisi üzrə güzəşt, icra sənədi üzrə tutmanın məbləği və s.), sonra hesablamanın özünü yoxlamaq lazımdır.

Gəlir vergisinin düzgünlüyünü yoxladıqda auditor AR Vergi Məcəlləsinin “Fiziki şəxslərin gəlir vergisi” adlı VIII fəslini rəhbər tutur. Bu halda auditor işçilərə düşən güzəşti, işçilərin statusunu (ştat işçisidir və ya əvəzetmə ilə işləyir), vergiyə cəlb edilən məbləği dəqiqləşdirməlidir.

Gəliri xarici valyuta ilə olan fiziki şəxslərdən gəlir vergisi həmin tarixə Milli Bankın xarici valyutanın manata olan məzənnəsi ilə hesablanır.

Fiziki şəxslərin aylıq ümumi gəlirinin 1 % - i pensiya fonduna tutulur.

Müəssisənin siyahı sayına daxil olan və olamyan işçi heyati ilə əməyin ödənişi (əmək haqqının bütün növləri, mükafat, müavinət, işləyən pensiyaçılara pensiya və başqa ödəmələr), habelə həmin müəssisənin səhmləri və digər qiymətli kağızlar üzrə ödənilməsi gəlirlər üzrə hesablaşmalar haqqında məlumatlar 70 №-li “əməyin ödənişi üzrə işçi heyətilə hesablaşmalar” hesabında ümumiləşdirilir.

Uçotun jurnal-order formasında 70 №-li hesabın kreditini 10 №-li, hesabın debeti isə 1 №-li, 2 №-li, 8 №-li jurnal-orderləri ilə yoxlamaq lazımdır.

Avtomatlaşdırılmış uçot sistemində məlumatlar debet və kredit üzrə yazılışlara dövrəyyi cədvəlində toplanır. Bundan başqa, həmin məlumatları Baş kitabda (70 və 69 №-li hesablar üzrə) da yoxlamaq olar.