Uluslararasi sempozyumu

285

Emek ÜŞENMEZ  

evür- 

 

Döndürmek (yan anlamları da var) (Fiil)

evürmek   

Ceza (Ad)

hükm kıl-   

Hüküm vermek, hükmetmek (Fiil)

hükm kılmak 

Hükmetme (Ad)

ıd-   

 

Göndermek, bırakmak (Fiil)

ıdmak 

 

Serbest bırakma (Ad)

ırak barmak  

Uzun ve zahmetli sefer (Ad)

iç-   

 

İçmek (Fiil)

içmek 

 

İçme, içim (Ad)

inçrüt- 

 

Rahatlamak (Fiil) 

inçrütmek   

Zevk, rahatlık (Ad)

irinçlen-   

Zevk sürmek (Fiil)

irinçlenmek  

Faydalanma (Ad)

kaç-  

 

Kaçmak (Fiil)

kaçmak 

 

Korku, ürküntü (Ad)

keçür- 

 

Affetmek, bağışlamak (Fiil)

keçürmek   

Af, affetme (Ad)

kes-  

 

Hükmetmek, hüküm vermek (Fiil) (Yan anlamları var)

kesmek 

 

Hüküm, hüküm verme (Ad)

kış-  

 

Yoldan çıkmak, sapıtmak (Fiil)

kışmak 

 

Sapıklık, dalalet (Ad)

kışur- 

 

Yoldan çıkarmak, azdırmak (Fiil)

kışurma 

 

Azdırma, yoldan çıkarma (Ad)

kirtgün- 

 

İnanmak, iman etmek (Fiil)

kirtgünmek  

İman (Ad)

kol-  

 

İstemek (Fiil)

kolmak 

 

İsteme (Ad)

Örneklerde de görüldüğü gibi fiil tabanlarına getirilerek yeni isimler oluş-

turan bu ek sayesinde aynı kökten gelen kelime ile bir fiil ve ad karşılan-

maktadır. Bu durum kelime kelime yapılan bir tercümede azımsanamayacak 

kadar önemlidir. Çünkü müellif kaynak kitaptaki her Arapça kelimeye farklı 

bir karşılık bulma durumunda, mecburiyetindedir. İşlek olmayan bir dil ile 

bunları karşılamak elbette mümkün değildir. Türkçe sondan eklemeli bir dil 

olduğu için bu hususta müellife kolaylık sağlamaktadır. Aynı tabana değişik 

ekler getirmek suretiyle dilin dinamiğinden istifade edilerek yeni kelime ihti-

yaçları karşılanmaktadır. 

Satır arası tercümelerde aynı ifade değişik adlarla karşılanmıştır. Mesela 

namaz, peygamber ve Allah için çok sayıda adlandırmaya rastlamak müm-

---

286 Satır Arası Tercümelerin Türkçeye Etkisi

kündür. Zaten esma-yı hüsna’da Allah’ın adları için doğrudan karşılıklar ve-

rilmiştir. Peygamber için de birden fazla adlandırmaya rastlarız. Bu ifadeler 

örneklerle çoğaltılabilir. Burada esas olan dilin esnekliği sayesinde değişik 

kullanım biçimlerinin işlerlik sahasına konulabilmesidir. Bu itibar ile tercü-

melerin önemi Türkçe açısından bir kat daha artmaktadır denilebilir. Tabii 

burada hedef adın vasıfları da bu adlandırmalar için temel teşkil etmektedir. 

Mesela peygamberin çeşitli vasıflarına istinaden değişik adlandırmalar kulla-

nılmıştır:

Yalav/waç

7

Idılmış

Hâs Yalav/waç

Resûl

Mürsel 

Satır arası tercümeler yeni bir kültür dilinin oluşmasına da ortam hazırla-

mıştır. Bu oluşumun temelinde Kur’an tercümeleri vardır. Zaman içinde bu 

tercüme faaliyetleri değişik bilim dallarına kaymıştır. Temelde Kur’an tercü-

meleri ile başlayan bu faaliyetler neticesinde genelde bir tercüme kültür dili 

özelde ise Kur’an tercümesi dili oluşmuştur. Mustafa Özkan’ın konu hakkın-

daki görüşünü şöyle dile getirir:

“Türkçenin gerek Eski Türkçe, gerekse Orta Türkçe döneminde bilim, kül-

tür ve edebî dil olması yolunda büyük emek harcanmış, hem dinî hem de tıp, 

hukuk, botanik vs. öteki bilimlere ait eserler Türkçeye çevrilirken, bu bilim-

lere ait terimlerin Türkçeleştirilmesine büyük özen gösterilmiştir. Türkçenin 

sahip olduğu imkânlardan yararlanılarak, dile sokulan kavramalara ya doğru-

dan doğruya karşılıklar bulunmuş, ya da denk türetmeler yapılarak, dilin söz 

dağarcığı zenginleştirilmeye çalışılmıştır. Böylece Türkçe bu dönemde iyice 

işlenip yüksek anlatım gücüne sahip bir yazı dili durumuna gelmiştir” (Özkan 

2008: 96).

Satır arası tercümelerde Arapça kelimeler için bulunan karşılıklar dil yö-

nünden çok sade ve anlaşılırdır. Zaten tercümelerin amacı herkesin okuduğu-

nu kolayca anlayabilmesidir. Bu meramla oluşturulan tercümelerin dili her 

zaman için çağdaşı olan diğer eserlerden her zaman için sade ve anlaşılır ol-

muştur. Duru Türkçenin en güzel örneklerini bu tercümelerde görmek müm-

kündür:

7   Kelime örnekleri için bkz: Aysu Ata, Karahanlı Türkçesi-Türkçe İlk Kur’an Tercümesi, 

TDK Yay., Ankara 2004.

---

287

Emek ÜŞENMEZ  

leyl: dün

8

fesad: azgunlık

cehalet: bilmezlik, bilmemeklik

mariz: sayru

hikmet: dürüst söz

müşrik: Tanrıya iki diyen

halik: yaradıcı

farik: ayırıcı

amir: buyurucu

eza: incinesi nesene

ufuk: yir gök kıranı

gafir: yarlıgayıcı

…….

Gâlib: Yinggen

9

‘acel: ivmeklik

El-‘alîm: Bilgen

Âmir: buyurgan

Allâh: Tapunmakga sezâ

Ayet: açuk hüccet 

‘azîm: ulug

Bahr: köp ulug suw

Besîr: körgen

Câhil: bilmegen

Dâru’l-âhirat: song sarây

Ednâ:astınrak

Elîm: iglig

Eşedd: katıg

Fâtih: hükm kılgan

 

Tercümelerde kullanılan bazı kelimeler asıl anlamlarının yanında yan an-

lam(lar) veya terim anlamları da taşımaktadırlar. Bu da Türkçe için önemli 

bir kazanım sayılır. Dilin sürekli geliştiğini ve kelimelerin anlam zenginliği 

kazandığını gösterir.

8      Örnekler  için  bk. Ahmet  Topaloğlu,  Muhammed  bin  Hamza,  XV. Yüzyıl  Başlarında 

Yapılmış Kur’an Tercümesi, II. Cilt, İstanbul 1978.

9      Örnekler için bk. Gülden Sağol, An Inter-Linear Translation of the Qur’an Into Khwarazm 

Turkish, Part III: Introduction and Text, Harvard University, 1995.

---