Uluslararasi sempozyumu

361

Ferhat BERBER

Osmanlı İdaresi 1912-1918

1912-1918 arasında, Balkan Savaşı sebebiyle Anadolu’ya göç eden kitle-

lerin iskân sürecine dair bazı çalışmalar gerçekleştirilse de, nereye ne kadar 

muhacirin yerleştirildiğini ele çalışmalar yok denecek kadar azdır. Zira çalış-

mayı mümkün kılacak kaynaklar ya yoktur ya da henüz ortaya çıkmamıştır. 

Oysa yukarıda verilen bilgilerden anlaşıldığı kadarıyla yoğun bir nüfusun bu 

dönemde Anadolu’da iskânı gerçekleştirilmeye çalışılmıştır.

Daha  önceki  dönemlerde  olduğu  Balkan  Savaşı  ile  meydana  gelen  göç 

hadisesinde de devlet, yaptığı resmi düzenlemelerle durumu kontrol almaya 

çalışmıştı.

28

 Ancak bitmeyen savaşlar ve içeride meydana gelen diğer nüfus 

hadiseleri sebebiyle, başarılı olunduğu söylenemez. Çünkü yeni bir hayat kur-

mak amacıyla Anadolu’ya gelen göçmenler, kendilerini başka bir mücadele 

içinde bulmuşlardı.

29

 Ayrıca, savaş sebebi ile Müslüman muhacir ve mülteci-

lerin de silahaltına alınmaları emredilmiştir.

30

 Böylelikle, muhacirler canları-

nı kurtarmak için geldikleri yeni vatanlarına daha tam olarak yerleşemeden, 

bizzat savaşmak zorunda kalmışlardır. Nitekim McCarthy’nin nüfus kayıpları 

yönündeki hesaplamaları da bu görüşü doğrular niteliktedir.

31

Buna rağmen söz konusu dönemde gelen muhacirlerin içinden, devlet yar-

dımıyla veya kendi imkânları ile yerleşik düzenini kurup, Cumhuriyet döne-

mine kadar da bu düzeni sürdürenler olabilir.

Milli Mücadele Dönemi 1919-1922

Bu  yılların  Osmanlı  veya  Cumhuriyet  dönemlerine  ilave  edilmemesi  o 

günkü hâkim yönetimden ziyade, Anadolu’nun durumuyla ilgilidir. Mondros 

mütarekesinin ardından başlayan işgal döneminde, Anadolu’nun nüfus yapısı 

diğer  dönemlerden  daha  farklı  bir  konumdaydı.  Bir  yandan  işgallere  karşı 

verilen silahlı mücadele, öte yandan işgal güçlerinin veya yerli gayrimüslim 

28   Bu dönemde çıkarılan talimatnameler ve göçmen iskânına yönelik uygulamalar için bkz. 

Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli’den Türk Göçleri (1912–1913), Ankara 

1994;  H.  Yıldırım  Ağanoğlu,  Osmanlıdan  Cumhuriyete  Balkanların  Makus  Talihi  Göç, 

İstanbul 2001; Dündar, a.g.e.

29   Balkan Harbi ve I. Dünya Savaşı yıllarında Anadolu’da yaşanan etnik kökenli nüfus 

hareketleri,  Müslümanlar  karşısında  başlıca  iki  unsur  etrafında  şekillenmiştir:  Ermeniler 

ve  Rumlar.  Ermeni  tehciri  ile  alakalı  günden  güne  artan  bir  literatür  mevcuttur.  Ayrıca 

Yunanistan ve Türkiye arasında cereyan eden siyasi gelişmelerin nüfus hareketlerine etkisi 

için bkz. Efiloğlu, a.g.t,

30   BOA. DH. ŞFR. 78/73 1333 Temmuz 9/ 9 Temmuz 1917

31   Justin McCarthy, Müslümanlar ve Azınlıklar, Çev. Bilge Umar, İstanbul 1998, s. 141–

148; McCarthy, Ölüm, s. 364–366, 372–374

---

362 Türkiye’ye Yapılan Göçler Üzerine Kaynaklarve Bazı Problemler 

çetelerinin baskısı sebebiyle sivil halkın yerlerinden edilmesi, Anadolu’nun 

yerleşik nüfusunu da pek çok yerde hareketli hale getirmişti. Batı Anadolu, 

Yunan ordusunun işgali ve buna karşı gelişen sivil direnişin etkisiyle zaten 

doğal bir cephe haline gelmişti.

Bu dönemde, bölgede iki türlü göç hareketi gerçekleşmekteydi. Bunlardan 

birincisi çevredeki Rum nüfusu arttırmak amacıyla dışarıdan gelen Rumların 

göçü, diğeri ise işgal sahasından diğer bölgelere kaçan Müslümanların göçüy-

dü.

32

 Elbette bunların arasında, bir kısmı yakın zaman önce Anadolu’ya gel-

miş muhacirler de bulunmaktaydı. Durum Meclis-i Mebusan’da ele alınmış; 

Meclis-i Vükela’daki görüşmelerde özetle şu karara varılmıştı:

“Yunan işgali ve zulmü sebebiyle yerlerini terk eden muhacirlerin sefaleti-

nin giderilmesi ancak evlerine dönmeleriyle mümkün olacaktır. Muhacirlerse 

haklı olarak kendilerine teminat verilmedikçe dönmeyeceklerini söylemekte-

dirler. Ayrıca Aydın vilayetinde Rum nüfusu çoğaltmak amacıyla çevre ada-

lardan ve diğer yerlerden Rum ahalinin getirilerek buraya yerleştirilmeleri 

işi daha da zorlaştırmaktadır. Meselenin çözümü için bunların asli memleket-

lerine dönmeleri, muhacirlerinse hiç olmazsa İngiliz ve Fransız yetkililerin 

gözetiminde saldırıdan uzak olmaları sağlanmalıdır.”

33

McCarthy de, özellikle kısa süre önce gelen muhacirlerin bu hengâmedeki 

durumunu şöyle özetler:

“Türk sığınmacılar çoğu kez, bulundukları yerden kaçmak zorunluluğu-

na tekrar tekrar düştüler. Onların bu üst üste kaçışları dolayısıyla çektikleri 

çile Balkan Savaşı göçmenlerinin çilesini anımsatıyordu. Gerçekten de Aydın 

vilayetinde çok sayıda sığınmacı oraya daha önce Balkan Savaşlarının sığın-

macıları olarak gelmişlerdi.”

34

İşgal  yıllarındaki  baskılar  sebebiyle  bölgeden  kaçan  halkın,  istirdattan 

sonra geri dönmesi beklenir bir durum olmalıdır. Ancak Yunan askerlerinin 

giderayak çıkardıkları yangının etkisi, yeni bir iç göçe yol açmıştı. İzmir’de 

32  Milli mücadele yıllarında Anadolu’da gerçekleşen nüfus hareketlerinin ayrıntıları için bkz. 

Serdar Sarısır, Demografik Oyun Sürgün (1919-1923), IQ Yayınları, İstanbul 2006, Cengiz 

Orhonlu,  “Yunan  İşgalinin  Meydana  Getirdiği  Göç  ve  Yunanlıların  Yaptıkları  ‘Tehcir’in 

Sonuçları Hakkında Bazı Düşünceler”, Belleten, C. XXXVII  No: 148 (Ekim 1973), ss. 485- 

495; Mesut Çapa, “Yunan İşgalinin Sebep Olduğu İç Göçler”, Atatürk Araştırma Merkezi 

Dergisi,  C.  X    S.  29  (Temmuz  1994),  ss.  379-  389;  İpek,  İmparatorluktan  Cumhuriyete 

Göçler s. 187-211; McCarthy, a.g.e., s. 277-366

33   BOA. MV. 217/170 1338 Ra. 21/ 14 Aralık 1919 (Belgede geçen muhacir tabiri, yerini 

terk eden bütün nüfus için kullanılmıştır.)

34   McCarthy, Ölüm, s. 356

---