Uluslararasi sempozyumu

363

Ferhat BERBER

bulunan Maliye Vekili Hasan Fehmi Bey, 27 Aralık 1922’de İcra Vekilleri 

Heyeti’ne bir telgraf çekerek, mealen şunları ifade etmişti:

“Yanan mahaller ahalisinin (özellikle Aydın ve Manisa’dan) İzmir’e göçü 

başlamıştır. Bu göçün tek sebebi meskensiz kalmak değildir. Aynı zamanda 

göç edenler İzmir’de emval-i metrukeden hisse veya yardım almak ümidi ta-

şımaktadırlar. Bu sebeple, göç sonucunda yalnızca bağ ve bahçeler bakımsız-

lıktan harap olmakla kalmayacak, yardım tahsisatı da yetmeyecektir. Bundan 

doğacak zirai ve iktisadi zararın önüne geçilmesi için, İzmir’e doğru göçe 

müsaade edilmemesi ve yardımların mahallinde yapılması gerekmektedir.”

35

Yer değiştirmeler konusunda Yunan işgali altındaki Manisa iyi bir örnek 

teşkil eder.

 

Zira işgalin bitiminde Manisa’da görülen tahribat afet niteliğin-

deydi.

36

 Bundan başka, Cumhuriyet döneminde Manisa’da iskân edilen bazı 

göçmenlerin, işgaller sebebiyle ülke içinde birkaç kez yer değiştirdiği görül-

mektedir. Bu konuda Nisan 1928 tarihine ait Manisa ve Ankara arasındaki 

yazışma konuya açıklık getirmektedir:

“Leffen  takdim  kılınan  defterde  esamisi  muharrer  muhacirler  Balkan 

Harbi üzerine beray-ı iskân Haleb’e gönderilip Fransızların işgali üzerine 

Eskişehir’e sevk ve orada tescil edilmişlerse de Yunan işgali dolayısıyla An-

kara’ya iltica ettikleri ve istirdadı müteakip Ankara Sıhhat ve Muavenet-i İç-

timaiye  Müdüriyetinde  muavenet-i  hükümetle  ve  sevk  jurnalleriyle  li-ecli-l 

iskân Manisa Muavenet-i İçtimaiye Müdüriyetine gönderildikleri ifadelerin-

den ve tahkikattan anlaşılmaktadır.  İskân hakları zayi olmamak üzere zayi’e 

uğradığı anlaşılan sevk jurnalleri suretlerinin buldurulup irsalini rica ederim 

efendim.”

37

Bu  yazı  üzerine  İskân  Müdüriyet-i  Umumiyesi  çeşitli  tarihlerde, Anka-

ra’dan Manisa’ya sevk edilen 112 aile 523 nüfus Balkan muhacirini içeren bir 

liste göndermiştir. Bu listedeki 39 ailede 193 kişi yukarıda belirtilen duruma 

maruz kalmıştır.

35   BCA. 30.10.14.4.13

36   Ayrıntıları  için  bkz.  M.  Nuri Yörükoğlu,  Manisa  Yangını,  Manisa  2002,  s.  161–171; 

Bilgi,  a.g.t.  s.  104–114;  Teoman  Ergül,  Kurtuluş  Savaşında  Manisa,  Kebikeç  Yayınları, 

Ankara  2007,  s.  523–537;  McCarthy,  Ölüm,  s.  110–111,  350–351;  Kamil  Su,  Manisa  ve 

Yöresinde İşgal Acıları,  Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1982; Nusret Köklü, 

Manisa İşgalden Kurtuluşa, Akademi Kitabevi, İzmir 1998.

37   BCA. 272.11.23.124.1

---

364 Türkiye’ye Yapılan Göçler Üzerine Kaynaklarve Bazı Problemler 

Cumhuriyet Dönemi 1923-1930

1923 yılında yeni devletin kuruluşuyla birlikte, öncelikli meselelerin ba-

şında yıllar süren savaşların yarattığı tahribatın izlerinin silinmesi gelmektey-

di. Bunun için öncelikle mamur bir memleket ve meskûn bir halk lazımdı. Tü-

lay A. Baran’ın İzmir örneği

38

 aslında ülkenin tamamı için ifade edilmelidir. 

Yeniden iskân süreci içinse hukuki bir zemin gerekliydi. Oluşturulan yasal 

çerçevenin ele alınan konuya ilişkin kısımları aşağıdaki gibi düzenlenmişti.

Türk–Yunan nüfus mübadelesine ilişkin protokol 30 Ocak 1923’te imza-

lanınca, o güne kadar gelişen göç hareketlerini de, bu nüfus mübadelesi çer-

çevesinde düzenleme ihtiyacı doğmuştu.

39

 İlk olarak, Balkan Savaşı ve son-

rasında Yunanistan’dan gelen ancak halen iskânlarına yönelik kalıcı çözüm 

üretilemeyen pek çok muhacirin durumu da, Lozan’da göz ardı edilmemiş; 

mübadele protokolünün 3. maddesine aynen şöyle yansımıştı:

“Karşılıklı olarak Rum ve Türk nüfusu mübadele edilecek toprakları 18 

Ekim 1912 tarihinden sonra bırakıp gitmiş olan Rumlar ve Müslümanlar, 1. 

maddede öngörülen mübadelenin kapsamına girer sayılacaklardır.

İş  bu  Sözleşmede  kullanılan  “göçmenler”  (émigrants)  terimi,  18  Ekim 

1912  tarihinden  sonra  göç  etmesi  gereken  ya  da  göç  etmiş  bulunan  bütün 

gerçek ve tüzel kişileri kapsamaktadır.”

 40

1924 tarihinde yayımlanan 5870/56 numaralı tamime göre ise, mübade-

leye tabi olmayan yerlerden gelenlerin durumları şu şekilde düzenlenmişti:

Madde  7-  Yunanistan’ın  mübadeleye  tabi  olmayan  yerlerile  328[1912] 

senesinden sonra Yugoslavyadan, Romanyadan, Bulgaristandan ve sair me-

maliki ecnebiyeden gelmiş muhacirlerden usulen iskan muamelesi görmüş 

olanlar bulundukları yerlerde ipka edileceklerdir. Bu kabil muhacirlerin ma-

halli iskânını tebdil etmek için behemehal Vekaletin emri muvafakati istihsal 

olunmalıdır. Aksi takdirde tebdilinden mütevellit masarif ile muhacirlerin za-

rar ve ziyanı müsebbiblerine tazmin ettirilecektir.

Madde 8- Mukaddema iskan edilmiş oldukları halde harp ve işgal mü-

nasebetile iskân mahallerini terke mecbur kalan ve istirdadı müteakip avdet 

ederek eski yerlerini talep edenlere namlarına mukayyet olan yerler iade edi-

38   Baran, Bir Kentin…

39   Halil Şimşek, Lozan’ın Getirdiği Statü ve Türkiye’de Azınlıkların Durumu (1923–1974), 

Hacettepe Üniversitesi A.İ.İ.T.E. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2006, s. 270

40   Seha L. Meray, Lozan Barış Konferansı, C. 8, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2001, s. 

82–83

---