Uluslararasi sempozyumu

426 Tataristan ve Türkiye’deki 13-14. Yy. Mezar Taşlarının Karşılaştırılması 

3-Tanrıdan  İstek:  T.  Tekin  sıralamasındaki  4-Rahmet  dileme  başlıklı 

bölümdür. Başlama ifadesindeki ayet-hadisler gibi bu bölüm de Arapçadır. 

Tanrının ölen kişiyi bağışlaması, acıması istenilir. Çoğunlukla ölen kişinin 

adından sonra gelir. 89 örnekten 77 tanesinde yer alır. İki kalıp halindedir. 

Birincisinde 67 örnekte ifadenin iki kısmı bir arada, 10 tanesinde yalnızca 

birinci bölümü kullanılmıştır. İkinci kalıp tek mezar taşında yer alır. Kalan 

örneklerin bir kısmının kırık olduğu dikkate alındığında bu ifadelerin değiş-

mez kalıp olduğu görülür. 

Sıra

Tarih

Yazının Aslı

Türkçesi

9

1332

rahmatu-l-lâhi ‘alayhâ (!) 

rahmatan wâsi’atan

Allah’ın rahmeti onun üzerine (olsun). 

(Allah) gani gani rahmet (eylesin).

60

allahumma arhamhâ   

rahmatan wâsi’atan

Yarab, acı ona sonsuz rahmet(inle).  

Türkiye’de bu ifade merhum(e) % 49, mağfur(e) % 28 ve said(e) % 35 

gibi Arapça terimlerle  karşılanmıştır. Özellikle merhum ve mağfur, Osmanlı 

döneminin sonuna kadar hem başlama ifadesi olarak hem de sona doğru isim-

den önce kullanılan yaygın bir kalıptır. El-muhtac (-e) ila rahmetullahi Teala 

yine Türkiye’de çok görülür. Bunları aynı zamanda durum bildirme olarak da 

görebiliriz.   

4- Durum bildirme:  Ölüm olayının bildirildiği bölümdür. T. Tekin’de 

5-Vefat bildirme olarak gösterilmiştir. Sıralamada İsimden veya Tanrıdan is-

tek bölümünden sonra gelir.  89 örnekten 41 tanesinde yer verilmiştir (% 46). 

Kırık olanlar düşünüldüğünde bu oranın yükselme ihtimali olmakla birlikte 

her mezar taşında bu bölüme yer verilmediği anlaşılıyor. 8 kalıp halinde kul-

lanılmıştır: Dili Türkçedir. 

4-1 Vefatı baltuvi (vefat etti): 26 örnekte

9

 

4-2 Fani dünyaran baqi ahirete batuwi (Fani dünyadan baki ahirete vardı): 

2 örnekte

10

4-3 Fani dünyaran baki ahrete rıhlet tanruvi (Fani dünyadan baki ahirete 

göç etti): 2 örnekte

11

9 -7, 10, 11, 12, 13, 14, 19, 20, 22, 23, 31, 39, 42, 45, 49, 50, 52, 54, 57, 59, 64, 67, 70, 78, 

79, 83 nu.lı mezar taşları,  

10 - 2, 4 nu.lı örnekler

11 - 47, 87 nu.lı örnekler

---

427

Halit ÇAL 

4-4 Fani dünyaran köcrüwi (fani dünyadan göçtü): 2 örnekte

12

4-5 Fani dünyaran köwelcişen? Baki ahirete batuwi (Fani dünyadan göçe-

rek baki ahirete vardı): 3 örnekte

13

   

4-6 Dünyaran rıhlet tanruwi (dünyadan göç etti): 2 örnekte

14

  40, 55, = 2

4-7 Dünyaran sefer tanruwi (Dünyadan sefer etti): 4 örnekte

15

  

4-8 Welti (öldü): 1 örnekte (72 nu.)

Ancak kimlik kısmındaki beluwi kü (mezar taşıdır), ziyaretidir, bitiğidir 

(kitabesidir) gibi ifadeleri dolaylı bir durum bildirme ifadesi olarak da görebi-

liriz. Bu durumda hemen her örnekte bu kalıba yer verildiğini söyleyebiliriz. 

Volga Bulgarlarında yaygın olan Vefat baltuwi (öldü) ifadesi, Türkiye’de 

vefat kelimesiyle Akşehir, Kırşehir ve Kastamonu’da 549 örnekten 11 tane-

sinde  başlama  ifadesi  olarak  görülür.  Bununla  yaklaşık  aynı  anlama  gelen 

teveffa, irtihale, intekale kalıplarıyla başlayan ifadelerde özne ölen kişidir. 

Türkiye’de başlama ifadesi olarak oranı % 7’dir. Teveffa/tuvuffi Kırşehir’de 

yaygın bir kalıpken intekale Bursa ve Edirne’de çoktur. İntekale min daril fena 

/ İla dar-il beka Akşehir’de  14.yy. dan bir örnekte yer alır (Benli 1992:165). 

Bu tipte de Türkiye’de çeşitlilik daha çoktur. 

Volga Bulgarlarında ölmek yerine fani dünyadan beka alemine göçmek, 

yukarıda gösterilen Türkçe kalıplarla ifade edilmiştir.  Buna yakın bir hadis 

“ed-dünya mezratu’l-ahira / ed-dünya fani ve’l-ahıratu baki / ed-dünya sic-

nu’l-mu’min ah mine’l-mevt ve sekeratihi / Dünya ahiretin tarlasıdır. Dünya 

fani, ahiret ise bakidir. Dünya mü’minin zindanı ölüm de onun sarhoşluğu-

dur” şeklinde Bursa ve Edirne’de birer örnekte kullanılmıştır.  Durum bildir-

me Türkiye’de 13-16. Yüzyıllarda fazla görülmez. Ancak 17-20. Yüzyıllarda 

Türkiye’nin hemen her bölgesinde çok fazla çeşitlilik gösterir:  Volga Bul-

garlarındaki ifadeler Türkiye’de “Fenadan bekaya eyledi rıhlet” gibi Türkçe 

olarak türlü şekillerde gösterilir (Çal 2007:315). Geç dönem Türkiye’sinde 

durum  bildirme  ifadelerinin  zenginliğine  karşılık  bu  kalıp  itibarıyla  Volga 

Bulgarlarının öncülük ettiğini söyleyebiliriz. 

12 - 9, 28 nu.lı örnekler

13 - 3, 25, 26 nu.lı örnekler

14 - 40, 55 nu.lı örnekler

15 - 8, 18, 34, 86 nu.lı örnekler

---

428 Tataristan ve Türkiye’deki 13-14. Yy. Mezar Taşlarının Karşılaştırılması 

5-Tarih

91 mezar taşından 65 tanesi  (% 71) tarihlidir.  Bunlardan 30 tanesinde 

(% 48) tarih yıl, ay ve gün olarak yazılmıştır.  Bunlara gün veya ay adı oku-

namayan 16 örnek eklendiğinde yıl, gün, ay olarak yazılanların sayısı 46 (% 

73) olur.  Yılı bilinenlerden  11 tanesinde  yıl eksik yazılmıştır, ancak yedi 

yüz … gibi yüzyılını belli edecek rakamlar okunabildiği için bunlar da tarihi 

bilinenler içine alınmıştır.  4 örnekte ise kırılma, aşınma gibi sebeplerle tarih 

okunamamıştır.  21 tanesinde  (% 24) tarih yazılmamıştır. Tarih olmayanlar-

dan kitapta fotoğrafı bulunanlara baktığımızda 15, 16 numaralılarda mezar 

taşında yer kalmadığından, 29, 30, 32, 33, 36-38, 89 numaralılarda ise mezar 

taşlarında yer olduğu halde tarih yazılmadığı anlaşılıyor. Bu mezarların fo-

toğrafları olmadığı için tarihlerin varsa ayak taşlarında olabileceği olasılığını 

düşünmekle birlikte şimdilik az da olsa bazı mezar taşlarında tarih yazılma-

dığı sonucunu çıkarabiliriz. 

3

hicratran altı cür tohur  wanım câl 

şa’bân ayhi belinci küwen eti

Hicretten (sonra) altı yüz doksanıncı yıl, 

Şaban (ayı)nın beşinci gün(ü) idi.

12

Târiha ciyeti cür ciyerminşi  câl 

Muharam ayhi belinci küwen  eti

Tarihte yedi yüz yirminci yıl, Muharrem 

(ayı) nın beşinci gün(ü) idi.

Tarih, Hicri takvime göre, Hicretten veya Tarihte ifadesinden sonra yazıyla 

ve Türkçe olarak yazılmıştır.  Yalnız ay adları Arapça’dır. Kırık olanların dı-

şında 91 mezar taşından 46 tanesinde tarih en sonda yazılmıştır.

Ölçüleri: 91 Bulgar mezar taşından 60 tanesinin ölçüleri verilmiştir.  Bun-

ların genel bir dökümü şöyledir: 

Yükseklik (cm)

38 - 50

58 - 100

105 - 145

150 - 182

200 - 225

Sayı

5

24

19

9

3

Genişlik (cm)

28 - 38

40 – 49 

50 - 59

60 – 66 

70 - 76

80

Sayı

5

17

21

12

4

1

Yükseklik olarak çoğunluğu 80 – 120 cm dilimindedir. Türkiye’de ise Ah-

lat  ve  çevresindekiler  biçim  ve  ölçü  olarak  ayrı  bir  gruptur.  Bulgar  mezar 

taşları daha çok Orta Anadolu mezar taşlarına benzerler. Ancak bu bölgede-

ki mezar taşlarının ölçüleri Bulgar örneklerine göre daha küçüktür. Genişlik 

olarak bakıldığında da yoğunluk 40-60 cm. dilimindedir. Kalınlıkta yoğunluk 

---