Uluslararasi sempozyumu

479

Hidayet PEKER 

Ŷüz şükür kim ymmat olduk ol äre

Gerçe usŷan içre bolsak ŷüz gara”12.

Azadi,  düşüncelerini  temellendirirken  sık  sık  konuyla  ilgili  ayetlerden, 

hadislerden, Hz.Ebu Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali gibi sahabenin 

önde gelenlerinin söz ve davranışlarından, önceki peygamberlerin ve birçok 

din büyüğünün hayatlarından örnekler vermektedir. Allah’ın insana bahşettiği 

nimetlete karşı,  O’nu  fazlaca zikretme hususunda  “Allah’ı çokça zikredin, 

umulur ki, kurtuluşa erersiniz (Enfal/8)” ayetini zikrederek şöyle demektedir;

“Zikrin aŷgyl Taňrynyň şamy-säher,

Cümle zäkirler üze rehmet ŷagar.

Kesme umyt rehmeti- Allahydan,

Bolma gapyl zikri- İllallahydan”13.

Bir başka yerde adil sultana itaat konusunda “Allah’a, peygamberine ve 

sizden olan yöneticilere itaat edin (Nisa/59)” ayetini bir argüman olarak kul-

lanmaktadır14. Kardeşlik, birlik ve beraberlik, akrabayı ziyret, yardımlaşma 

vs .gibi konularda “Müminler kardeştir” ayetini ve “Mümin müminin karde-

şidir” hadisini zikrettikten sonra şair şunları yazmaktadır:

“Hem zyŷarat eŷleŷip görüşeler,

Bir biriniň halyny soruşalar”

...........

“Tutmagaŷ siz bir biriňiz masgara,

Hem utandyryp ŷüzün bermäň yere”15

Esasen Azadi’nin şiirlerinin ana konusu insandır. Şair, bu dünyanın gelip 

geçici hayatı içerisinde iyi bir insan, iyi bir mümin olmanın yollarını insan 

göstermeyi kendine amaç edinmiştir. Aynı zamanda dünyevi sıkıntılarla baş 

etmenin  ve  hem  bu  dünyada  hem  de  ahirette  mutluluğa  ulaşmanın  çarele-

rini eserlerinde ortaya koymayı denemiştir.Bunu yaparken de halkın güçlü 

bir şekilde bağlı bulunduğu İslam dininin emirlerini öğüt tarzında onlara ha-

tırlatmayı amaç edinmiş, bu tarzda onları ikna etmeyi ve ayrıca da halkı bu 

konularda bilgilendirmeyi düşünmüştür.

12   Azady, age, s. 33

13   Azady, age, s. 30

14   Azady, age, s. 39

15   Azady, age, s. 161

---

480 Türkmen ŞairDevletmammet Azadî’nin Şiirlerinde Dini Temalar 

Azadi, gerek yönetici, ilim adamı ya da toplumun ileri gelenlerinin, gerek-

se sıradan insanın bizzat vazifeleri veya gündelik hayat içerisinde karşılaşabi-

lecekleri durumlara karşı tavrının ne olması noktasında öğüt verirken mutlaka 

temellendirmelerini dini bir argümana dayandırmaktadır. Bunu yaparken de 

genellikle şu kalıpları kullanmaktadır:

“Aŷtdy pygamber bu söz, eŷ ähli-kâl,

Diňlemese kim ony oldur juhhâl”16 veya

“Ol Resululla hadysyn diňlegil,

Jany-dilden manysyn pähm eŷlegil”17 bir başka yerde ise,

“Ibni-Apbas’tan röwaŷatdır bu söz,

Hak Resulden hem hekaŷatdır bu söz”18 

“Diŷmiş ol Bu Bekr Syddyk bu sözi,

Tut gulak, bir dem açylsyn jan gözi”19

diyerek konuyu bu temele dayandırarak işler. Bir çöl ve bozkır insanı olan 

Azadi için suyun önemi tartışılmaz. Mesela o, insanların hayr hasenat yapma-

larını öğütlerken suya dikkat çeker ve bu durumu dini bir olayla gerekçelen-

dirir. Su vermenin faziletini açıklarken şöyle demektedir:

“Ol sahabadan biri pygambere,

Arz kyldy bu sözy ol servere.

Diŷdi:’Bu älemden ötmüşdir enem,

İsterem ona tasadduklar kylam’

Diŷdi pygamber:’Tasadduk kyl suwy,

Howz düzetgil, ŷa da gazdyrgyl guŷy”20.

Azadi’nin temel probleminin insan olduğunu ifade etmiştik. Ona göre, in-

sanı seven Tanrıyı sevmiştir, insanı üzen Allah’ı üzmüştür. Hatta herhangi bir 

insanın bir ihtiyacını gidermek, insanlara güzel sözle ve davranışla mumele 

etmek farz ibadetlerden daha evladır. Azadi, haccetmek isteyen bir sultana, 

16   Azady, age, s.105

17   Azady, age, s.255

18   Azady, age, s.84

19  Azady,  age, s.267

20   Azady, age, s.96

---

481

Hidayet PEKER 

bir dervişin diliyle söyle seslenmektedir:

“Bir sagat adlyň sogabyn, eŷ hoca,

Bermek olmaz Hak katynda müň haja”21.

İnsanları  mümin-kafir,  zengin-fakir,  büyük-küçük,  kadın-erkek,  biz-

den-sizden şeklinde ayırmaksızın muamele etmek gerktiğni ifade eden Azadi, 

bir insanın gönlünü yıkmanın bin kabe yıkmaktan daha kötü olduğunun altını 

çizer.

“Bu köňül Taňry düzetgen hanadyr,

Kim bozarsa Taňrydan bigänedir.

Bu köňül Taňry öŷüdir, ŷok güman,

Kim bozar Tanry bilen bolgaŷ ŷaman.

Bu köňüliň hanasyn her kim bozar,

Onuň için ataşy-dowzah gyzar.

Kabe weŷran etmeden müň mertebe,

Bir köňül ŷıkmak ŷamandyr, eŷ dede”22.

Azadi’nin  yaşadığı  bölgenin,  Türkmenlerin  ağırlıklı  olarak  konar-göçer 

olduğu ve yerleşik hayatın henüz başladığı göz önüne alındığında, şairin daha 

çok halka, halkın anlayacağı dilde hitap ettiği ortadadır. Bu durum dikkate 

alındığında, Azadi’nin halka dinin zahirini anlattığı, batıni bazı hususlardan, 

tasavvufi anlatımlaradan ve dinin ancak yüksek bir entellektüel çabayla idrak 

edilebilecek birtakım inceliklerinden  şiirlerinde fazlaca bahsetmediği görül-

mektedir.

“Emri-Hak tut, ragyp olgul sünnete,

Zahyryňda ogşaş olgul ymmata”23.

Azadi, şiirlerinde dinin namaz, zekat vs. gibi birtakım farz emirleri, cennet 

ve  cehennemin  ahvali  gibi  konularda  da  öğretici  nitelikte bilgiler  vermek-

tedir. Şair, namaz hakkında “Beş Namaz” adıyla müstakil bir eser yazmış, 

hem bu eserinde hem de diğer eserlerinde genel olarak ibadetlerin özel olarak 

namaz ibadetinin önemini detaylıca dile getirmiştir. Onun namaz ile ilgil şiir-

lerinden bir bölüm şöyledir:

21   Azady, age, s. 60

22   Azady, age, s. 53

23   Azady, age, s. 266

---