202 Türk Dünyası’nın Ortak Kültürel Mı̇rası Olarak Nasrettı̇n Hoca Karakterı̇ ve Fıkraları
Bununla birlikte; Nasreddin Hoca’nın Türk Dünyası’nın kimi bölgelerin-
deki yerel adlandırma biçiminden yola çıkarak söz konusu adlandırma biçimi-
nin yoğun kültürel ilişkiler sonucunda bu bölgelere taşındığını söyleyebiliriz.
Örneğin Nasreddin Hoca’nın Türkmenistan ve İran Türkmenlerindeki versi-
yonunda “Ependi” biçiminde adlandırılması, söz konusu bölgenin Osmanlı
ve Anadolu coğrafyasıyla yoğun kültürel ilişkilerde olduğunun birer sonucu
olsa gerek. Zira Ependi sözcüğü Anadolu Türk sahasına özgü bir sözcük olup,
Türk Dünyası’nın diğer bölgelerinde ise bu kelimeye kesinlikle rastlanılma-
maktadır. Nasrettin Hoca’nın, Efendi adlandırma biçimine Özbekistan, Kır-
gızistan, Doğu Türkistan ve Tacikistan’da da rastlanılmaktadır. Bu durumda
Nasrettin Hoca karakter ve fıkralarının çıkış yerinin Hoy veya Anadolu ol-
duğunu kabul etsek bile, günümüzde, modern dünyada bile eşine benzerine
ender rastlanan bir kültürel ilişki ve ağın var olduğunu söyleyebiliriz. Zira bu
kadar geniş bir coğrafyada Nasrettin Hoca karakteri ve fıkralarının var olması
Türk dip-kültüründen gelen bir olgu olmasının yanı sıra, Türk Dünyası’nın
tarihi dönemlerde oldukça canlı ve yoğun bir kültürel ilişki ve ağ içinde oldu-
ğunu bize göstermektedir.
Nasrettin Hoca Karakterinin Coğrafi Alanı
Nasrettin Hoca karakteri ve fıkralarının yayıldığı alan, Türk Dünyası coğ-
rafyasının yanı sıra, komşu gayri Türk coğrafya ve toplumları da içine alacak
kadar geniştir. Bu bağlamda söz konusu kültürel değerimizin coğrafyasını iki
başlık altında ele alabiliriz:
1. Türk Dünyası’ndaki Nasrettin Hoca Karakteri ve Fıkraları
2. Türk Dünyası Dışındaki Coğrafya ve Toplumlardaki Nasrettin Hoca Ka-
rakteri ve Fıkraları
1. Türk Dünyası’ndaki Nasrettin Hoca Karakteri ve Fıkraları
Türk Dünyası’nın hemen hemen tüm bölgelerinde Nasrettin Hoca karakte-
ri ve fıkralarının yaygınlığını görmekteyiz. Bunlar başta Türkiye, Balkanlar,
Kıbrıs, Irak ve Suriye Türkleri, Azerbaycan ve Kafkasya Türkleri (Karaçay,
Balkar, Kumuk, Nogay vb.), Orta Asya Türk Cumhuriyerleri; Kazakistan,
Kırgıziyan, Türkmenistan, Özbekistan, Karakalpak Özerk Bölgesi, Güney
Kırım, İdil-Volga Bölgesi Türkleri (Tataristan, Başkurdistan), İran ve Afga-
nistan Türkleri, İran’daki Halaçistan Türkleri ve Doğu Türkistan’ı içine ala-
cak kadar oldukça geniş bir coğrafyayı kapsamaktadır. Nasrettin Hoca ka-
203
Babak JAVANSHIR
rakterinin Türk Dünyası’nın kimi bölgelerindeki yerel adlandırma biçimleri
aşağıdaki gibidir.
BÖLGESEL SÖYLEYİŞ
TÜRK BÖLGESİ
Nasrettin Hoca, Hoca Nasrettin
Türkiye, Kıbrıs, Balkan Türkleri ve Stavropol
Türkmenleri
Nasreddin Hoca, Hoca Nasreddin
Türkiye, Özbekistan ve Doğu Türkistan
Nasradin
Gagauzeli
Nasridin
Kumuk Bölgesi’nin kimi ağızlarında
Nasreddin Ḫoca, Ḫoca Nasreddin
Irak ve Suriye Türkman Bölgesi
Molla Nesreddin
Azerbaycan, Gürcistan (Borçalı) Türkleri, Kuzey
Afganistan Türk Bölgesi, Hazara Bölgesi, İran
Türkleri (Kuzeybatı, Horasan, merkezi ve gü-
neybatı Türk bölgeleri) ve İran’daki Halaçistan
Türkleri
Nasra Hoca
Karaçay ve Balkar bölgeleri
1
Molla Nasreddin
Kumuk Bölgesi
2
, Özbekistan, Doğu Türkistan ve
İran’daki Halaçistan Türkleri
Molla Nasraddin
İran’daki Halaçistan Türkleri
Hoca
Türkiye, Kıbrıs, Balkan Türkleri, Kumuk Bölgesi
3
ve Stavropol Türkmenleri
Efendi
Kırgızistan, Özbekistan ve Doğu Türkistan
Afandi
Özbekistan
Nasriddin Afandi
Özbekistan
Ependi
Türkmenistan, Afganistan ve İran Türkmen Böl-
gesi (Türkmen Sahra ve Gülistan Eyaleti)
Nasreddin Ependi
Türkmenistan, Afganistan ve İran Türkmen Böl-
gesi (Türkmen Sahra ve Gülistan Eyaleti)
Nasreddin Efendi
Özbekistan ve Doğu Türkistan
Molla
İran Türkleri’nin kimi Horasan ağızlarında ve
İran’daki Halaçistan Türkleri’nin bazı ağızlarında
204 Türk Dünyası’nın Ortak Kültürel Mı̇rası Olarak Nasrettı̇n Hoca Karakterı̇ ve Fıkraları
Mulla
İran Türkleri’nin kimi Horasan ağızlarında ve
İran’daki Halaçistan Türkleri’nin bazı ağızlarında
Mulla Nasreddin
İran Türkleri’nin kimi Horasan ağızlarında
Kojanasır
Kazakistan
Nasriddin
Özbekistan
2. Türk Dünyası Dışındaki Coğrafya ve Toplumlardaki Nasrettin
Hoca Karakteri ve Fıkraları
Yukarda da değindiğimiz gibi Hoca Nasreddin, Türk kökenli bir fıkra ka-
rakteri olmasına rağmen Türklerin siyasi ve kültürel etkisinin uzantısı olarak
Türk olmayan coğrafya ve toplumlarda da ciddi bir biçimde yaygınlık göster-
mektedir. Bunun başlıca sebebi söz konusu coğrafyaların tarihin değişik dö-
nemlerinde yönetici Türkler tarafından idare edildiği olsa gerek. Gayet tabidir
ki yönetici ve devlet aygıtını elinde bulunduran toplum, siyasi alanda olduğu
gibi, kültürel alanda da verici ve etki bırakacak düzey ve konuma sahiptir. Bu
bağlamda Nasrettin Hoca karakterine, Kafkasya halkları (Avar, Andi, Dar-
gi, Lezgi, Rutul, Tabasaran, Çeçen), Geniş Arap coğrafyası, Asuriler, Balkan
halkları (Bulgar, Yunan, Makedon, Sırp, Hırvat, Arnavut vb.) Fars, Gilek,
Mazeni ve Tacik gibi İranî toplumlar, Sefarad Yahudileri, Ermeniler ve diğer
halklarda da rastlanılmaktadır. Nasrettin Hoca adının söz konusu kimi top-
lumlardaki yerel ve bölgesel söyleyişleri ise şöyledir:
BÖLGESEL SÖYLEYİŞ
TÜRK OLMAYANLAR BÖLGELER
Molla Nesart
Çeçen
4
Cuha/Coha
Arap
Hoca Nasreddin, Nasred-
din Hoca
Bulgar, Sırp, İspanya-Sefarad Yahudileri
5
Molla Nesreddin
Fars, Gilek, Mazeni, Ermeni
Efendi
Tacik
Cuḫa/Coḫa
Ermeni
Malla Nasrudin
Avar