Uluslararasi sempozyumu

476 Türkmen ŞairDevletmammet Azadî’nin Şiirlerinde Dini Temalar 

bir bölümü de İran şahlarının egemenliği altında yaşamışlardır. Türkmenlerin 

Ersarı, Bayat, Sakar boyları Buhara egemenliği; Yomut, Teke, Çovdur ve Sa-

lırlar ise Hive Hanlığı’nın hâkimiyeti altında çok zor günler geçirmişlerdir. 

Köpet Dağı eteklerinde yaşayan Yemreli, Alili, Garadaşlı, Göklen ve Nohur-

lar  da  İran  şahlarının  egemenliği  altında  yaşamışlardır.  Neticede,  18.  yüz-

yılda kendi millî devletlerini kuramayan Türkmenler, kendilerini kuşatan bu 

üç devletin egemenliğinde yaşayıp hem bu dış güçlerin hem de yerli bey ve 

hanların baskı ve zulümlerini görmüşler ve birlik beraberlikten uzak kalmış-

lardır3. Bu durumu Mahtumkulu şöyle belirtmektedir:

“Türkmenler baglasa bir yere bili 

Gurudar Gulzum’u Derŷaŷy- Nili 

Teke, Gökleň, Yomut, Yazır, Alili, 

Bir patyşa kulluk etsek bäşimiz”4

Azadi’nin tümü mesnevi nazım tarzıyla yazılmış “Wagz-ı Azad (2314 be-

yit)”, “Beş Namaz (375 beyit)”, “Behiştname (492 beyit)”, “Hekayât (459 

beyit)” ve “Hikaye-i Cabir Ensar” olmak üzere beş adet şiir kitabı ve müs-

tekil olarak yazılmış Gazelleri, Murabba ve Rubaileri vardır. Bir hamse şairi 

olan Azadi’nin maalesef “Cabir Ensar” adlı şiir kitabı henüz tam olarak tesbit 

edilmemiş ve basılmamıştır. Çok iyi dercede Farsça ve Arapça bildiğini şiirle-

rinden anladığımız Azadi, geleneğin aksine şiirlerini Çağatayca değil Türkçe 

kaleme almıştır. Esasen Arapça, Farsça dururken Türkçe yazmanın çeşitli ke-

simlerce eleştirileceğinin farkında olan şair, Türkçenin dışındaki dillerin, bu 

dilleri konuşmayan halka fayda vermeyeceğnin farkındadır.

“Arap, parsy diline danyşym ŷok,

Araplar, parsylar birle işim ŷok”.

Bu Türkî ŷarlara nazm düzettim,

Doga birle aňarlar diŷ, göz ettim.

“Jahanda köp durar şöwketli molla

Araba, parısga kuwwatly molla,

Onlarıň bilenine ermedik biz,

Heman söhbetlerini görmedik biz.

3   Soner Sağlam, Azadi (Hayatı-Edebi Şahsiyeti-Eserleri, Basılmsmış Doktora Tezi), Ege 

Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2011, s. 4 vd.

4   Magtymguly, s. 19

---

477

Hidayet PEKER 

Görüp aŷp etmesinler nazm-ı leňňi

Tutup bahs, urmasynlar  bize jeňňi.

Bizem bilgen nesihat-pendi, eŷ ŷâr

Bu Türk’i ŷarymyza kyldyk yzhar.”5

................

Suwy köp ŷerde az suwlary göze,

Kişi almaz, gulak goŷgul bu söze.

Taky çöl ŷerde hem ol suw bolarmyş,

Ony suwsuz kişi gaba alarmyş”6.

Azadı’nın  “Vagz-ı Azad”  başta  olmak  üzere  diğer  eserlerindeki    temel 

gayesi, Türkmen  halkına,  şahlara,  bilginlere,  zenginlere  ve  din  adamlarına 

sosyal meseleler, dinî ve ahlaki kurallarla ilgili tavsiyeler vermek ve huzurlu 

bir yaşamı sağlayacak devlet sistemini orta koymak olmuştur. Şair, halka kö-

tülük eden yöneticilerin, devlet görevlilerinin, zenginlerin yaptıklarını mazur 

göstermek için, dinî hükümleri kendi menfaatlerine uygun bir şekilde kul-

landıklarını, iyilik yapmayı bir kenara bıraktıklarını ve halkı unutup sadece 

kendilerini düşündüklerini belirtir ve bunu ciddi bir biçimde eleştirir.

“Emri-magruf nehŷi-müňker mähw ola,

Her kim öz haladyk işini kyla.

Sünneti hem olarıň bidgat bolar,

Bidgat işler arada sünnet bolar”7

Uzunca bir dönem öğretmenlik yapan Azadı’nın bu eğitimci kimliği onun 

eserlerinde de kendini gösterir. Gerek “Vagz-ı Azad”da gerek diğer eserle-

rinde bir toplum önderi olarak Azadı, birlik-beraberlik, yardımlaşma, adalet, 

saygı-sevgi yani iyi bir insan olma noktasında Türkmen halkına nasihat eder-

ken görüşlerini dinî esaslara dayandırarak açıklamış, halkına İslam dininin 

emirlerini yerine getirmeleri öğütlemiştir. Bunun yanında şair, namaz kılma-

nın, oruç tutmanın, zekât vermenin öneminden ve faziletinden bahsederek bu 

ibadetleri layıkıyla yerine getiren müminlerin iki âlemde de esenlik içinde 

5   Döveletmammet Azady, Eserler Ŷygyndysy, hazr. Rahmanberdi Godarov, nşr. Hidayet 

Peker, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa 2012, s. 327 (Metin içinde Azadi’nin şiirlerini 

Türkmence vermeyi uygun bulduk)

6   Azady, age, s. 328

7   Azady, age, s .85

---

478 Türkmen ŞairDevletmammet Azadî’nin Şiirlerinde Dini Temalar 

olacağını ifade etmiştir8. Kısaca o, Kur’an ve sünnetten ayrılmanın, her türlü 

kötülüğün ve rezaletin nedeni olduğunu ısrarla belirtmiştir.

Devletmammet Azadi, eserlerine Allaha hamd ü sena, dua ve Hz.Muham-

med’e övgü ile başlamaktadır.Aynı şekilde Allah’ın evreni niçin yarattığı, ev-

rende olan biten herbir şeyin insan için yaratıldığı ve onun emrine verildiği 

gibi konular şairin eserlerinin başlangıç cümleleridir. Mesela Vagz-ı Azad’ın 

başlangıç satırları şöyledir:

“Hamdy- bihet ol Hüdaŷy-ekbere

Dürli dürli nygmatyn ŷaŷdy ŷere.

Uşbu älemini bize bir han edip,

Serdi bu nygmatlaryn elwan edip”9.

Aynı şekilde “Behiştname”nin girişi.

“Senaŷy-biadet şahy Jelile,

Ŷarattı bu jahany gudrat ile.

Sütünsiz asmanlary galdyryptyr

Özüniň gudratyny bildiriptir”10.

Yine aynı şekilde “Beş Namaz” kitabının girişi:

“Hamdy-lilla, şükri lilla ol Hakka

Terbiŷet kyldy bir awuç topraga.

Hoş acaŷyp görkli surat etti, gör,

Berdi can-u atların öwrwtti gör”11.

Allah’ı tazimden sonra Hz.Muhammed’e salat ve selam getirmeyi de ih-

mal etmeyen şair bu konuda şöyle demektedir:

“Köp durutlar  bu jahanıň täcına,

Janda bitgil aşk ile magrajyna.

On sekiz müň äleme rehmettir ol,

Ymmatyna devlet-u nusratdyr ol.

8   Soner Sağlam, agt, s.24 vd.

9   Azadi,  s. 29

10   Azadi,  s. 285

11   Azadi, s. 247

---