Uluslararasi sempozyumu
Yüklə 26,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- خواجه
205 Babak JAVANSHIR Bu söyleyişler içerisinde Araplardaki “Cuha/Coha” ve Ermenilerdeki “Cuḫa/Coḫa” söyleyiş biçimlerinin Türkçedeki “Hoca” veya “Ḫoca” telaffu- zunun metatezi olduğu ortadadır. Fakat Araplardaki “Cuha/Coha” söyleyişi söz konusu ad ve karakterin Arap toplumuna, İstanbul ya da yakın çevresi ile temasta olan Arap kökenli eğitimli şahıslarca Arap coğrafyasına taşındı- ğı izlenimini yaratmaktadır. Oysaki Arap coğrafyasına yakın Türk bölgele- rinde İstanbul söyleyişi olan “Hoca” biçiminin yerine, yöresel söyleyiş olan “Ḫoca” biçimine rastlanmaktadır. Anlaşıldığı üzere Araplardaki ödünçlenen biçim komşu ve yakın Türk bölgeleri olsaydı Araplardaki alınış biçimi de “Cuha/Coha” değil “Cuḫa/Coḫa” biçiminde olmalı idi. Nitekim Ermeniler- deki söyleyiş biçimi olan “Cuḫa/Coḫa” hiç kuşkusuz /ḫ/’li telaffuz edilen bir bölgeden alıntılanmıştır. Ancak Araplardaki “Cuha/Coha” karakteri ve fıkralarının Selçuklu önce- si Abbasi ve Emevi dönemlerine kadar geri götürülmesi yukarıdaki ihtimali ortadan kaldırmaktadır. Buna dayanarak kimi bilim adamları Türklerin Nas- rettin Hoca’sı ile Arapların Cuha’sını ayrı ayrı karakterler olarak düşünseler 15
bile yine de bu iki karakter arasındaki ilginç benzerliğe dikkat çekmektedir- ler.
16
Araplarda alışılmadık bir ad olan “Cuha/Coha” 17
kelimesinin anlamına iliş- kin söz konusu karakterin kişiliği ile uyum içinde olmayan bir takım görüş- ler ileri sürülmüştür. Fîrûz-âbâdî’nin (öl. 816/1413) el-Kâmûsu’l-Muhît’inde “onu kesti” veya söz konusu kelime ile kökteş olduğu sanılan “Cahî” sözcüğü ile ilişkilendirilerek “namazını düzgün kılan kimse” ve “çok zeki olan şahıs” anlamına geldiği iddia edilmektedir. 18
“Cuha/Coha” karakterinin tarihi kaynaklardaki ilk yansımasını Abbasi döneminin ünlü düşünürü Cahiz’ın (öl. 255/869) el-Kavl fi’l-Biğâl adındaki 15 Franz Rozenthal, Erken İslam’da Mizah, çev. Ahmet Aslan, İris Yayınları, İstanbul, 1977, s. 5. 16
Agah Sırrı Levent, Türk Edebiyatı Tarihi, Cilt: I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1973, s. 48. 17 Abdulaziz M. Avadallah - Sait Uylaş, “Fıkra Türünün Arap ve Türk Edebiyatlarındaki Yeri”, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], Sayı: 42, Erzurum, 2010, [s. 147-174], s. 157. 18
Mecdu’d-dîn Muhammed b. Ya’kûb el-Fîrûz-âbâdî, el-Kâmûsu’l-Muhît, Cilt: IV, Beyrut, ﺟﺤﻰ maddesi, s. 31, 312. 206 Türk Dünyası’nın Ortak Kültürel Mı̇rası Olarak Nasrettı̇n Hoca Karakterı̇ ve Fıkraları eserinde geçen bir fıkrada bulmaktayız. 19 “Cuha/Coha” karakterinin anıldığı bir diğer önemli kaynak ise İbnu’l-Nedim’in (öl. 385/995) ünlü el-Fihrist adlı eseridir.
Bu kaynakta ise Cuha’nın Ebu Müslim Horasani (öl. 127/745) ve Abbasi halifesi el-Mehdi (öl. 169/785) ile görüştüğü bildirilmektedir. Aynı iddialar el-Âbî’nin (öl. 422/1030) Nasru’d-Devr fi’l-Muhâdarât adlı eserinde de tekrarlanmaktadır. 20 “Cuha/Coha” adının Arap dili aracılığı ile etimolojisinde rastladığımız uyumsuzluk ve çıkmaz, sorunu çözmemiz için bizi farklı açılardan konuyu ele almamızı gerektirmektedir. Ayrıca “Cuha/Coha” sözcüğünün “Hoca” söz- cüğünün metatezi olarak görmemizi engelleyecek hiçbir dilbilimsel terslik de bulunmamaktadır. Ancak “Hoca” sözcüğünün aslının, tarihi Horasan 21 bölge-
si menşeli “ḫ˘āce” 22 sözcüğüne dayandığı bilinen bir gerçektir. Cuha/Coha’ya kadar gelen tarihsel seslik süreci şöyle açıklayabiliriz. ḫ˘āce (
خواجه ) > ḫoca
23 > hoca > coha ~ cuha ( جُحا )
ḫ˘āce (
خواجه ) > ḳoca
24 > ⱪoca
25 > ḫoca > hoca > coha ~ cuha ( جُحا )
taşıyan kimlerdi? Bu konuda iki ihtimal üzerinde durabiliriz. Bunlardan biri Horasan’dan gelen İranî topluluklar, ikinci ihtimal ise Horasan’dan gelen Türklerdir. 26 19
el-Cahiz, el-Kavl fi’l-Biğâl, ed. Charles Pellat, Kahire, 1955, s. 36; “826’da ölmüş olan Arap şairi Ebu’l-Atâhiyye’nin divanında da Cuha’nın adı geçmektedir.” Ebu’l-Atâhiyye, Divan, Haz. Şükrî Faysal, Dımaşk, 1965, s. 488. 20 İbnu’l-Nedîm, el-Fihrist, Kahire, 1348, s. 435; el-Âbî, Nasru’d-Devr fi’l- Muhâdarât, Mısır, s. 571. 21
Tarihi Horasan, İran’ın doğusu, Ceyuhn’un güneyi ve Hindu-Kuş’un kuzeyindeki geniş arazi ile birlikte, Maveraünnehir ve Sicistan’ı da kapsamaktaydı. 22 Kökeni açıklanamayan “ḫ˘āce (خواجه)” sözcüğüne ilk kez tarihi Horasan bölgesinde ortaya çıkan Samani, Gazneli vb. gibi bölgesel yönetimlerin devlet teşkilatında rastlanılmaktadır. 23 /ḫ/: ötümsüz art damak gırtlak ünsüzü 24 25 /ⱪ/: Bu harfi ötümsüz art damak /ḳ/ ünsüzünün karşılığı olan ötümlü /ḳ/ ünsüzünü göstermek için burada kullanmaktayız. Bu harfin ses değeri tıpkı “galebe” sözcüğünün ilk harfi olan /g/ harfinin ses değeri gibidir. 26 Cahiz, Fezayilü’l-Etrak adlı eserinde Türk kavim adının yanında bir de “Horasanlı” olarak adlandırdığı bir topluluktan daha söz etmektedir: “Türkler’le Horasanlılar arasındaki fark, daha uzak olmak şöyle dursun, Araplar’la Acemler, Rumlar’la İslavlar, Zenciler’le Habeşî’ler arasındaki fark gibi de değildir. Aksine, Yüklə 26,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|