Umetnost praistorije

U kontekstu:

Čatal Hujuk, neolitska varoš

Savremeno poznavanje neolitske kulture i života uopšte veoma je unapredilo otkriće naselja starog oko 8 000 godina u centralnoj Turskoj pre 50-ak godina. Civilizacija koja ga je stvorila bila je urbana i sa razvijenom poljoprivredom, umetnički sofisticirana i začuđujuće miroljubiva, bez utvrđenja, oružja ili bogova rata. Čatal Hujuk bio je jedan od najstarijih gradova na svetu, ljudsko naselje od oko 5000 stanovnika ili čak i više: mnogo ve

i od Jerihona. Nažalost, tek jedan deo ukupne njegove površine od oko 13 hektara do danas je iskopan i istražen. Dvanaest sukcesivnih slojeva gradnje pokrivaju jedan milenijum postojanja naselja, od oko 6500 do 5650 godina p.n.e. i otkrivaju neprekidni razvoj ekonomije i kulture u rasponu od nekih 800 godina do vremena kada je grad uništen – ne zna se zašto – izgleda bez krvoprolića i nasilja. Zajedno sa manjim naseljem Hacilar koje se nalazi oko 320 kilometara zapadno, Čatal Hujuk daje osnova pretpostavci da je centralno-anadolski plato bio najnaprednije područje na svetu u šestom milenijumu p.n.e. Ovo je bilo vreme takozvane neolitske revolucije, pripitomljavanja životinja i kultivacije biljaka, kao i ranih oblika domaće radinosti kao što je bilo predenje, tkanje, bojenje tkanine, korparstvo, kamenorezanje i grnčarstvo. Stanovnicima Čatal Hujuka bilo je poznato čak i livenje bakra i olova. Ovo je naselje verovatno bilo i centar trgovine predmetima od obsidijana, tvrdog vulkanskog kamena koji je poliran do visokog sjaja, ali i od drugih neobičnih materijala.

Slike i skulpture koje su pronađene u Čatal Hujuku su zadivljujuće, iako je njihova interpretacija veoma problematična. U kom su kontekstu one stvorene, Lovac koji pleše, na primer? Ovo je jedna od mnogih muških figura sa strelama i lukovima, ponekad odevenih u leopardovu kožu, u sceni tipičnoj za zidne slike iz Čatal Hujuka na kojima tematika lova dominira. Žene su veoma retko predstavljane. One se

esto pojavljuju kao male glinene figurine i tu daleko nadmašjuju broj muških figura. Tako, u jednoj od glavnih dimenzija značenja koje možemo raspoznati u preistorijskom vizuelnom izražavanju, onom koje se tiče razlike između divljeg i domaćeg, muškarci su povezani sa prvim baš u trenutku kada je lov nadvladala zemljoradnja. Da li bi bilo anahrono posmatrati ih takođe i u kontekstu razlika među polovima, u izmenjenim muškim i ženskim ulogama na ovoj značajnoj prekretnici neolitskog života?

Mnoge su paleolitske ženske figurine sačuvane i za mnoge je, uz popriličnu ubedljivost, utvrđeno da su predstavljale boginje plodnosti ili boginje majke. Sa njima možemo povezati i nekoliko ženskih figurina iz Čatal Hujuka. One su poprilično male, od 5-30.5 cm visoke i predstavljaju boginju u različitim aspektima – mladu, staru, trudnu ili tokom čina porođaja. One su oblikovane veoma naturalistički, grudi i udovi su tretirani sa velikom osetljivošću, čak senzualnošću, a ponekad je i cela figura bila oslikana cvetnim krstolikim shemama nepoznatog značenja. Najznačajnija od njih, međutim, nije bila oslikana i prikazana je kako sedi na kamenom tronu ili stolici – prvom poznatom slučaju predstavljanja komada nameštaja namenjenog sedenju. Boginja majka iz Čatal Hujuka, terakota, visina 20 cm

Ona je prikazana kako rađa dok ruke (koje nisu sačuvane) oslanja na dva naslona trona završena glavama koje liče na mačke, verovatno leoparda. One mogu biti indikacija i još jednog božanskog aspekta boginje – kao ukrotitelja i vladara divljih životinja. Ako je tako, ona bi se onda mogla smatrati prefiguracijom velike sekvence boginja-majki – Inane/Ištar u drevnom Sumeru i Vavilonu, Izide u Egiptu i Kibele u Anadoliji i Grčkoj. Sve ove boginje prate lavovi ili one sede na lavljem tronu; Kibela čak vozi dvokolice koje vuku lavovi. U Čatal Hujuku su otkrivene i druge ljudske figure, mnogo veće, ali su one tretirane veoma shematično, sa raširenim nogama i rukama. Njihovo tumačenje još uvek je nejasno.

Prostorije u kojima je pronađeno najviše zidnih slika i skulptura nazvane su „svetilišta“, što je verovatno pogrešno, čak i ako se mislilo i samo na rituale plodnosti. Stanovnici verovatno nisu pravili mnogo razlike između ritualnih i ostalih prostora za stanovanje jer to ne čine ni danas očuvana malena društva, kao što su Nube u Africi. Ipak, pronalasci u tim posebnim sobama uključuju i zidne slike (u prirodnim bojama, ponekad polihromne, pomešane sa masnoćom i nanošene

etkom na finoj podlozi od belog gipsa), gipsani reljefi, životinjske glave, bukranijumi (goveđe lobanje), rogovi bikova utaknuti u stilizovane remodelovane bivolje glave ili u banke za sedenje ili stubove, kao i brojne statuete od gline ili kamena kako ljudi (uglavnom žena), tako i životinja.

Rekonstrukcija tzv. „trećeg svetilišta“ u Čatal Hujuku.

Ništa, međutim, ne ukazuje na mogućnost da je bivo, ili bilo koja druga životinja, ovde poštovana kao božanstvo, iako su naglašeni bivolji rogovi mogli biti smatrani talismanima koji su odbijali zlo. U Čatal Hujuku životinje su uvek prikazivane kao podređene ljudima, gde god se njihove predstave sreću zajedno.

Svaka prostorija u ovom „gradu“ imala je najmanje dve platforme, od kojih je jedna bila uokvirena drvenim gredama, prekrivenim gipsom i obojenim crvenom bojom. Na kraju te platforme uza zid bilo je postavljeno uzvišenje za sedenje u vidu banka ili klupe. Ove platforme služile su za rad, obedovanje, spavanje, ali i za sahrane nakon što je meso sa tela bilo skidano, verovatno izlaganjem lešinarima, o čemu postoji nekoliko slika kao dokaz. Od pronađenih skeleta odraslih ljudi 84 su muška, a 132 ženska. Žene su pronalažene sahranjene sa ogledalima od obsidijana, ličnim ornamentima kao što su bojene perle i kozmetički setovi u kojima su pronalažene školjke ispunjene crvenim okerom. Muškarci su sahranjivani sa manje ličnih ornamenata, ali sa brojnim komadima oružja kao što su buzdovani, bodeži, noževi, vrhovi strela i nekoliko srpova. Malo se može reći o stanovnicima Čatal Hujuka osim da su bili dolikokefalični (sa dugim glavama), pristojne visine i tankih kostiju. U najvećem broju grobova nađeni su skeleti žena i dece i čini se da ih je malo doživljavalo sredovečnost.

Plan i arhitektura Čatal Hujuka predstavljaju stereotip. Kuće od blatnih opeka, ponekad ojačane drvenim okvirima, podizane su na temeljima takođe zidanim od istog materijala i jednoobrazno su jednospratne, ponešto međusobno različite po veličini, ali sve imaju standardizovanu pravougaonu osnovu. Pošto su bile tesno priljubljene jedna uz drugu, ulazak u njih bio je moguć samo kroz otvore na krovovima, po kojima se odvijalo i celokupno kretanje kroz grad. Kuće su imale različite visine zato što su građene na terasama razli

itih visina koje se penju uz obronak brda. Ulice nisu postojale, iako je bilo nekoliko otvorenih prostora između dveju kuća. Čatal Hujuk završavao se solidnim jednostavnim zidnim perimetrom (obimnim zidom), što je bilo koji drugi vid odbrane činilo nepotrebnim. Izdaleka, ovo naselje je, na prvi pogled, verovatno bilo slično brojnim zemljanim naseljima u današnjem novom Meksiku.

Iskopine u Čatal Hujuku

Rekonstrukcija izgleda dela naselja u Čatal Hujuku i presek tipične kuće

Savremena zemljana kuća u Novom Meksiku

Mnogo impresivnije od fortifikacionih zidova u Jerihonu su vajane glave koje su tamo pronađene. Čini se da su one postavljane iznad grobova, pri čemu je telo bilo sahranjivano, a glava čuvana ili, kako se čini, na ovaj način vraćena u život.

Glava iz Jerihona u Jordanu, oko 7000-6000 godina p.n.e (ljudska lobanja, bojeni gips, školjke).

Glave su pravljene od pravih ljudskih lobanja, pri čemu je meso na njima „restaurisano“ bojenim gipsom, a oči napravljene od školjki. Modelovanje na njima pokazuje veliku veštinu i poznavanje anatomskih odlika kako mekih tkiva, tako i koštane strukture ljudske lobanje. Na nekim od pronađenih lobanja iz Jerihona tretman je toliko suptilan, a karakteristike krajnje individualne (jedna čak ima i brkove) da bi se mogla pretpostaviti čak i neka vrsta svesne portretske intencije. U svakom slučaju, lobanje su imale komemorativnu ili animističku funkciju.

Skulpture i zidne slike koje su otkrivene u Čatal Hujuku su mnogo kasnije. Ovo naselje bilo je aktivno od sredine sedmog milenijuma u narednih oko 800 godina. Ljudi koji su u njemu živeli još uvek su lovili divlje životinje, ali su takođe i uzgajali žitarice, grašak i druge vrste grahorica, uzgajali su ovce i goveda i trgovali školjkama i ogledalima od poliranog obsidijana, tvrdog vulkanskog kamena. U sobama njihovih pravougaonih kuća koje su, izgleda, bile multifunkcionalne – u njima se radilo, jelo, spavalo, ali i sahranjivalo - otkrivene su izvanredne zidne slike i skulpture. Među najznačajnije spada scena lova na jelene slikana jakim bojama u siluetama, iako veoma naturalistički, sa izvesnom količinom pravog osećanja za težinu i pokret.

Čatal Hujuk, Lovac koji pleše.

Čatal Hujuk, Scena lova na jelene.

Za razliku od paleolitskog pe

inskog slikarstva, zidne slike u Čatal Hujuku izvođene su na unapred pripremljenoj podlozi, jedinstveno obojenom polju zida prekrivenog finim slojem gipsa, a ne na prirodnoj podlozi. Figure su još uvek prikazane kao da lebde u praznini, bez linija tla, a kamoli neke pozadine, ali se ipak oseća da su njihovi autori imali osećaj ograničenog pravougaonog prostora zbog samog oblika zida. Ovde je već preuzet ogroman korak napred prema koncepciji slike unutar definisanog „polja slike“. Nemoguće je reći koliko je slikarstvo ovog tipa bilo rasprostranjeno. Čatal Hujuk je jedinstveno mesto i njegovo otkriće 60-ih godina prethodnog veka bilo je sasvim neočekivano otkrovenje o neolitskom životu u Maloj Aziji. Ništa ni slično nije nađeno u drugom, otprilike istovremenom, neolitskom naselju u Anadoliji u Hacilaru.

Hacilar, Turska, oko 5800 godina p.n.e, ženske figurine od terakote.

Osim poliranih kamenih implemenata, po kome je novo kameno doba ili neolit dobilo svoje ime, artefakti koji se najčešće povezuju sa novim načinom života bili su keramički sudovi. Pravljene životinjskih oblika od modelovane i pečene gline pojavilo se mnogo ranije, a izrada grubih ćupova praktikovana je i na teritoriji današnjeg Japana pre pojave zemljoradnje još u sedmom milenijumu p.n.e. (Jomon kultura). Ali, grnčarija nije doživela široku upotrebu pre stabilizacije ljudskih naselja, pa čak ni tada uvek jer su prvi stanovnici Jerihona pravili posude od kamena, a ne od gline. Ipak, iako nisu svi rani grnčari bili i seljaci i nisu svi rani seljaci – zemljoradnici i stočari istovremeno bili i grnčari, može se reći da se pravljenje posuda od pačene gline prvi put razvilo u poljoprivrednim zajednicama sa sedelačkim načinom života. Na lokalitetu Jarmo u planinama Zagros u severnom Iraku, pronađeno je selo od nekih 25 kuća čiji su stanovnici gajili žitarice i imali stada ovaca i koza oko 6500 godina p.n.e - njihove rupe za skladištenje žitarica bile su oblagane glinom koja je pečena in situ. U ranom šestom milenijumu p.n.e. tu su se pravile i glinene posude i figurine, kao i u drugim naseljima otkrivenim u istom regionu, na prvom mestu u Hacilaru u Anadoliji i Hasuni u Iraku. To su bili uglavnom jednostavno oblikovani sudovi od debelog sloja gline, bojeni i polirani, ponekad sa usjajenim površinama, a ponekad sa slikanim ili urezivanim geometrijskim shemama – što su najraniji poznati primerci onoga što mi smatramo čisto dekorativnom umetnošću. Grnčarija koja se proizvodila nešto južnije, u Samari, bila je oslikana motivima ptica, životinja i ljudi pre početka petog milenijuma p.n.e.

Tanjir iz Samare, Irak, oko 5000 godina p.n.e.

Odmah nakon 5000. Godine p.n.e. motivi koji su gotovo sigurno imali simboličko značenje – glava bika, dvostruka sekira, malteški krst – pojavljuju se na finim tankim posudama koje su

Primerak ćupa nađenog u Tel Halafu.

nađene u Tel Halafu na granici moderne Turske i Sirije. Malo je verovatno da su ovi sudovi delo ruku grnčara koji su se isključivo bavili tim zanatom. Grnčarija je oblikovana ručno i pečena u malim pećima, kao u neolitskom Japanu, Kini i jugo-istočnoj Aziji. Specijalisti se pojavljuju tek izumom grnčarskog vitla ili točka, što se dogodilo u Mesopotamiji oko 3400 godina p.n.e. Ova tehnika stigla je i u Kinu tokom narednih hiljadu godina, a u jugo-istočnoj Evropi nije bila poznata pre 2400 godina p.n.e.

Glina ostaje sredstvo oblikovanja statua koje su, poput sudova za svakodnevnu upotrebu, pečenjem dobijale veliku čvrstinu i broj njihovih očuvanih primeraka daleko nadmašuje bilo koju drugu vrstu sklupture. U Vinči na Dunavu u Srbiji pronađeno je preko 1500 statueta iz petog i ranog četvrtog milenijuma p.n.e. Većina njih pronalažena je u ostacima kuća, a ne u grobovima. Neke predstavljaju životinje, domaće i divlje, a mnoge žene i muškarce i ponekad su toliko karakterizovani da se gotovo mogu smatrati portretima.

Figurine pronađene u Vinči.

Glave proneđene u Predionici na Kosovu izuzetno su, međutim, „nehumane“ , svedene na oblikovanje osnovnim geometrijskim oblicima i sa praznim mačkolikim očima.

Glinena glava iz Predionice na Kosovu, oko 4500-4000 godina p.n.e.

Na donjem toku Dunava u Černoj Vodi u Rumuniji takođe su pronađene ljudske glinene figure. Najpoznatiji je par, muškarac i žena, koji se i pored svojih malih dimenzija (visoke su svega 11,5 cm) odlikuju izuzetnom monumentalnošću. Čovek koji sedi na stočiću i drži rukama glavu mogao bi se nazvati prvim „misliocem“ u istoriji umetnosti. Kada bi se neko i Muška i ženska glinena figura iz Černe vode, Rumunija, oko 4000-3500 godina p.n.e.

trudio, bilo bi teško da sa manje izražajnih sredstava i snage ostvari ovako ekspresivnu pozu.

Neolitska arhitektura

Stabilniji uslovi života ljudi u neolitskom dobu doveli su i do razvoja arhitekture. Lovci-sakupljači su sezonski nastanjivali kako prirodna, tako i skloništa koja su sami pravili i to od najranijeg poznatog vremena. U Jerihonu, obitavališta i fortifikacije konstruisani su jednostavno, sa pravougaonim osnovama. Početkom četvrtog milenijuma pojavljuje se novi tip građevine u južnoj Mesopotamiji – hram postaje građevina i po osnovi i po obliku odvojena od objekata za stanovanje i druge aktivnosti. Maleno svetilište iz ovog perioda koje je otkriveno u Eridu u jugoistočnom Iranu, pod mnogim kasnijim slojevima sukcesivnih religioznih struktura, već je imao unutrašnju nišu u jednom zidu i žrtveni sto, koji će kasnije postati najznačajniji elementi u hramovima Sumerana, kao i u hramovima mnogih kasnijih kultura. Hram je bio podignut od blatnih opeka, jedinog materijala koji se u ovoj oblasti mogao naći i praviti u velikim količinama. Ni ovde ni u Egiptu kamen još nije bio u upotrebi. To će se desiti mnogo kasnije, tek nakon hramova na Malti i megalitskih grobnih struktura duž evropske atlanske obale.

Hramovi na Malti i na susednom ostrvu Gozo podignuti su oko 3000 godina p.n.e, a napušteni hiljadu godina kasnije. Oni predstavljaju najstarije poznate slobodnostojeće građevine od kamena. Ima ih najmanje 16, konstruisane su od ogromnih kamenih blokova postavljenih jednih na druge, bez malternih veza. Fasada najvećeg tzv. Gantija hrama na ostrvu Gozo, ima osnovu od prilično pravilno oblikovanih blokova krečnjaka od kojih je svaki visok oko 3,5 metra i služi kao nosač manjih i grublje obrađenih kamenova slaganih u redove koji su se, kako se čini, nizali u visinu čak i do 15 metara. Unutrašnji prostori bili su zaobljeni, od kojih su oni najvažniji imali trolisnu osnovu, dok su drugi bili približno ovalni, a neki su, čini se, imali drveni krov.

Ulaz u hram u Mnaidri, Malta, oko 3000-2000 godina p.n.e.

Crtež osnova hramova u Mnaidri, Malta

Gantija hram, Malta

Najveći deo kamenih detalja bio je obrađen gla

anjem do pravilnih površina sa sačuvanim dekorativnim detaljima uklesanih vitičastih šara. U najlepše opremljenom hramu u Tarksienu pojavljuje se motiv klesane spirale ili vinove loze koji će se kasnije proširiti po celom Mediteranu.

Hram u Tarksienu, Malta

Motiv loze, Tarksien, Malta

Životinjska „procesija“, Tarksien, Malta

U ovom hramu pronađena je i ogromna statua sedeće žene. Jedine druge sačuvane skulpture sa iz ovog neolitskog nalazišta su glinene statuete debelih žena izvedene sa znatnom naturalističkom veštinom.

Glinena figurina žene koja spava, Tarksien, Malta

Stounhendž

Jednostavni sistem nosač-greda koji je upotrebljen kod ulaza malteških hramova – ustvari jedan veliki horizontalni kameni blok postavljen na dva uspravna – u to vreme već je bio poznat graditeljima megalitskih grobnica u severnoj i zapadnoj Evropi (reč megalit jednostavno znači veliki kamen). Ponekad su te kamene strukture pokrivane zemljom kako bi se dobila veštačka brdašca. Iznenađuje da su upravo najraniji ovakvi kameni konstrukti, oni u Britaniji stari oko 6000 godina, ujedno i najbolje tehnički izvedeni, sa glavnim grobnim odajama natkrivenim postavljanjem tankih kamenih ploča jednih na drugu i koje su se malo preklapale kako bi bila stvorena neka vrsta svoda. Čini se da je svako područje razvijalo svoj zasebni tip ovakvih megalitskih grobnica, što je uglavnom zavisilo od dostupnosti materijala. U Orkniju, na primer, finoća svođenja kamenom postignuta je zahvaljujući specifičnostima lokalnog kamena koji se uredno lomi u komade ravnih strana.

Unutrašnjost grobnice iz Orknija, Škotska

S druge strane, neki tipovi kamena mogli su imati posebna značenja. To bi svakako objasnilo zašto je oko 2100 godina p.n.e. u Britaniji 19 velikih kamenih gromada pegavog dolerita, od kojih je svaki visok između 180 i 240 cm, odvučeno iz velških planina do zaravni u Sejlsburiju udaljene oko 300 km i postavljeno u strukturu koja nam je danas poznata kao Stounhendž.

Stounhendž, Sejlsburi, Engleska.

Funkcija Stounhendža do danas ostaje misterija, uprkos brojnih pokušaja da se ona reši. Najviše što se sa sigurnošću može reći je da je ovo mesto bilo važan kultni centar i da su kamene gromade pažljivo postavljene u odnosu na različite tačke na horizontu: tamo gde se sunce pojavljuje na dan letnjeg solsticija (dugodnevnice), gde zalazi u vreme zimske kratkodnevnice, kao i na najsevernijoj i najjužnijoj tački izlaska meseca (od drugog milenijuma p.n.e. došlo je do blagog pomeranja u relativnoj poziciji sunca i meseca, tako da se danas čini da Stounhendž „promašuje“ za nijansu). Ovi momenti koji su označavali prolazak vremena i smenu godišnjih doba za ondašnje ljude imali su veliki kako praktični, tako verovatno i religiozni značaj. U novije vreme argumentovano je pokazano da je ovo kamenje moglo služiti i za mnogo prefinjenije solarne i lunarne opservacije u cilju predviđanja solsticija i pomračenja oba nebeska tela čak i za 300 godina unapred. Da li se to zaista i događalo, drugo je pitanje. Kada je u pitanju istorija umetnosti, Stounhendž je važan zbog svoje neverovatne preciznosti, simetrije i jedinstva koncepcije, kao i tehničkih sposobnosti njegovih graditelja, uprkos činjenici da oni još uvek nisu raspolagali metalnim oruđem i alatima.

Dovlačenje i podizanje ogromnih blokova viltširskog peščara u Stounhendžu, što se dogodilo verovatno oko jednog veka kasnije od podizanja unutrašnjeg kamenog kruga, predstavljalo je pravi organizacioni i tehnički podvig. Proračunato je da je bilo potrebno 1100 ljudi i vreme od pet i po godina da se ovo kamenje dovuče iz kamenoloma u Marlboro Daunsu koji je udaljen nekih 32 km. Blokovi su obrađivani kamenim čekićima tako da su njihove površine glatkije na unutrašnjoj nego na spoljnoj strani i lagano se sužavaju prema vrhu od središnje tačke. Priprema kamenih greda koje su bile postavljene celom dužinom kruga, još je upečatljivija. U njima su izbušene rupe koje su tačno nalegale na klinove koji su virili iz vertikalnih blokova, a svaki pojedinačni kamen bio je lagano horizontalno zakrivljen kao jedan segment kruga i pažljivo postavljen na odgovarajuće mesto. Najviše, međutim, zadivljuju optičke korekcije ili „rafinisanje“, kako se to naziva u kasnijoj arhitekturi – prednje strane kamenih greda nakošene su prema spolja za nekih 15 cm i tako se čine savršeno vertikalnim kada se gledaju odozdo iz čovekove perspektive. Nije zato čudo što se u srednjem veku verovalo da je Stounhendž nastao usled dejstva velike magije. Njegova tehnička dostignuća navela su neke istraživače da pretpostave da se u Engleskoj u to vreme morao naći neki veoma vešt graditelj poreklom iz Egeja. Ipak, datovanje radioaktivnim ugljenikom otkrilo je da su megalitske građevine u severnoj Evropi podizane mnogo pre prvih kemenih struktura na Kritu, a Stounhendž danas prosto treba razumeti kao najviši domet severnjačke graditeljske tradicije kamenog doba.

Kameno doba je u ovim krajevima trajalo nešto duže nego na jugo-istoku Evrope i na Mediteranu, a mnogo duže nego na Bliskom Istoku, gde je već uveliko na sceni bilo bronzano doba, tokom kojeg su kameni alati zamenjeni metalnim. Na Bliskom Istoku bakar, koga je bilo mnogo na tom području (grumenje je pronalaženo i na površini zemlje) obrađivan je i od njega su pravljeni mali predmeti još pre početka šestog milenijuma p.n.e. Slično je bilo i sa zlatom. Međutim, pošto su oba ova metala mekša od kamena, nikada nisu korišćena za pravljenje alata ili oružja. Proći će još oko 3000 godina dok, takođe na Bliskom Istoku, ne bude otkriveno da se pravljenjem legure bakra i kalaja dobija mnogo čvršća metalna varijanta – bronza. Smatralo se da je ovo otkriće potom preneseno u Kinu i Evropu, gde se bronzano oruđe i oružje prvi put pojavljuje na Balkanu oko 2500 godina p.n.e. Danas se više veruje da je do otkrića bronze došlo nezavisno u Evropi i u Kini (što je svakako slučaj sa Južnom Amerikom oko 1000. godine nove ere). U svakom slučaju, do drugog milenijuma p.n.e. u jugoistočnoj Evropi postignut je visok nivo veštine livenja bronze i pravljenja različitih ornamenata na bronzanim predmetima, što se veoma brzo proširilo i na druge delove kontinenta. Sekire i mačevi ukrašavani su spiralnim motivima koje će kasnije veoma razviti umetnost Kelta. Ovi ornamenti označavaju početak nove faze u evropskoj praistoriji, ali do tada rane civilizacije Bliskog Istoka, doline Inda, Egipta i Kine već su se pojavile na istorijskoj sceni.