Umumiy doc

Œ
LCHASH 
Suyuq muhitlarning qovushoqligini o‘lchash sanoatda TJABT ni joriy qilishda 
eng murakkab muammolardan biridir. Jarayonlarning ko‘pchiligi dispers tizimlar, 
suspenziyalar, kolloid eritmalar va plastik massalarni qayta ishlash bilan bog‘liq. 
Ayrim mahsulotlar sezgir elementga yopishib qolib, ishlab chiqarish jarayonida 
sezgir elementga ta’sir etib, ulardan foydalanishni qiyinlashtirishi mumkin. 
Sanoatda viskozimetrlarning qo‘llanilishi qovushoqlikni o‘lchash uslublarining 
konstruktiv-texnik 
kamchiliklari 
yoki 
viskozimetrlarning 
o‘zicha 
ishlatish 
6.38 – 
расм
. 
Радиоизотопли
 
зичлик
 
ўлчагичнинг
 
схемаси
. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

250 
sharoitlarini yaratish qiyinligi sababli juda ham cheklangandir. 
Sanoatning bir qancha tarmoqlarida, masalan, sun’iy tolalar, sintetik smolalar, 
kauchuk eritmalari, bo‘yoqlar, surkov moylari va boshqa mahsulotlar ishlab 
chiqarishda qovushoqlik mahsulot tarkibi va sifatini aniqlovchi kattalik hisoblanadi. 
SHuning uchun ko‘pgina hollarda qovushoklikni avtomatik tarzda uzluksiz o‘lchab 
turish muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Suyuqliklarning sirpanish yoki siljishga qarshilik ko‘rsatish xususiyati 
qovushoqlik
deyiladi. 
Berilgan oqimda suyuqlik ikki qatlamining siljishida tangensial kuch vujudga 
keladi. SHu kuch Nyuton qonuniga ko‘ra quyidagicha aniqlanadi: 
dn
dv
S
F
⋅
=
µ
,
(6.38) 
bu erda G‘ — siljish kuchi, N; 
μ
 — dinamik qovushoqlik yoki qovushoqlik koeffisienti, Pa s; S — ichki
ishqalanpsh yuzasi, m
2
;
dn
d
υ
 — harakatdagi qatlam qalinligi bo‘yicha tezlik gradienti (siljish tezligi), 1/c; v — qatlam 
oqimining tezligi, m/s; p — harakagdagi qatlam qalinligi, m. 
(6.38) tenglamadan dinamik qovushoqlikni aniqlaymiz: 
dn
dv
S
F
=
µ
. (6.39) 
SI tizimida dinamik qovushoqlik birligi qilib, suyuqlik oqimining shunday 
qovushoqligi qabul qilinganki, bu oqimda 1 N/m
2
siljish bosimi ta’sirida chiziqli 
tezligining gradienti siljish tekisligiga perpendikulyar bo‘lgan 1 m masofada 1 m/s 
bo‘ladi. Dinamik qovushoqlikning bu birligi N s/m
2
yoki Pa s o‘lchoviga ega. 
Amalda ko‘pincha dinamik qovushoqlikning suyuqlik zichligi 
ρ
ga bo‘lgan 
nisbatida ifodalanuvchi kinematik qovushoqlikdan foydalaniladi, ya’ni 
ρ
µ
=
v
. (6.40) 
Kinematik qovushoqlik SI da m
2
/s o‘lchoviga ega. Qovushoqlik amalda puaz 
(P) va santipuaz (sP) birliklarida o‘lchanadi. Bu birliklar SI dagi qovushqoqlikning 
birligi bilan quyidagicha bog‘langan: 
1 P=0.1 Pa
∙
s; 1 sP=1 mPa
∙
s. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

251 
Nyuton qonuniga bo‘ysinuvchi suyuqliklar (ya’ni qovushoqligi jadal mexanik 
ta’sirlarga bog‘liq bo‘lmagan siljish (surilish) tezligiga chiziqli bog‘lanishga ega 
suyuqliklar) nyuton suyuqliklari deyiladi. Agar bu bog‘lanish chiziqli bo‘lmasa, u 
holda bunday suyuqliklar nonyuton suyuqliklar deyiladi. Suyuqliklar, eritmalar, 
plastik va oziq-ovqat mahsulotlarining asosiy qismi nonyuton suyuqliklar guruhiga 
kiradi. 
Oziq-ovqat sanoatida ko‘pincha qovushoqlik shartli birliklarda (VU 
graduslarida) o‘lchanadi, bu birliklar ma’lum hajmdagi tahlil (tahlil) qilinayotgan 
suyuqlikning oqib ketish vaqtining shu hajmidagi distillangan suvning oqib ketish 
vaqtiga nisbatidan iborat: 
d
с
с
ВУ
τ
τ
=
. (6.41) 
Qovushoqlikni o‘lchash paytida haroratning ta’sirini e’tiborga olib, tegishli 
tuzatishlar kiritish lozim. 
Suyuqlik qovushoqligini o‘lchaydigan bir qator asboblar mavjud. Bu asboblar 
ishlash prinsipi jihatidan kapillyar, zoldirli, rotasion, tebranishli va ultratovushli 
asboblarga (viskozimetrlarga) bo‘linadi.