Umumiy doc

NAZORAT SAVOLLARI 
1.
Mehnat unumdorligini oshirishda texnologik jarayonlarni nazorat qilish va
avtomatlashtirishining roli qanday? 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

36
2.
Birlamchi o‘zgartkich, birlamchi va ikkilamchi asboblar xaqida qanday 
tushunchaga egasiz? 
3.
Ishlab chiqarishni avtomatlashda mikroprosessor va elektron xisoblash 
mashinalarining qo‘llanishi nimani beradi? 
4.
Metrologiya nima? 
5.
O‘lchash deganda nimani tushunasiz? 
6.
Qanday o‘lchash turlari mavjud? 
7.
O‘lchash xatoligi nima? 
8.
O‘lchash xatoliklarining kelib chiqish sabablari va qanday xatoliklarini 
bilasiz? 
9.
Aniqlik sinfi nima? 
 
II bob. HARORATNI O‘LCHASH 
 
2.1-§. HARORAT VA UNI O‘LCHASHDAGI ASOSIY 
TUSHUNCHALAR 
Harorat — texnologik jarayonlarning muhim parametri bo‘lib, amalda ham 
past, ham yuqori haroratlar bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi. 
Jismiing harorati molekulalarning issiqlik harakatidan hosil bo‘ladigan ichki 
kinetik energiyasi bilan belgilanadigan qizdirilganlik darajasi orqali xarakterlanadi. 
Haroratni o‘lchash amalda ikkalasidan birining qizdirilish darajasi ma’lum bo‘lgan 
ikki .jismning qizdirilishini taqqoslash yordamidagina mumkin bo‘ladi. Jismlarning 
qizdirilganlik darajasini taqqoslashda ularning haroratga bog‘liq bo‘lgan va osongina 
o‘lchanadigan fizik xossalaridan birortasini o‘zgartirishdan foydalaniladi. 
Molekulalarning o‘rtacha kinetik energiyasi va ideal gaz harorati orasidagi 
bog‘lanish quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 
T
K
E
⋅
=
2
3
(2.1) 
bu erda, K. — 1,380
·
10
-23
 J
·
K
-1
, — Bolsman doimiysi; T — jism mutlaq harorati, 
0
K. 
Agar jismning harorati turlicha bo‘lsa, ular bir-biriga tegib turganida 
energiyalarning tenglashuvi ro‘y beradi: yuqoriroq haroratga va, demak, 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

37
molekulalarining ko‘proq o‘rtacha kinetik energiyasiga ega bo‘lgan jism o‘z 
issiqligini (energiyasini) kamroq haroratga va, demak, molekulalarining kamroq 
o‘rtacha kinetik energiyasiga ega bo‘lgan jismga beradi. SHunday qilib, harorat 
issiqlik almashish, issiqlik o‘tkazish jarayonlarining ham sifat, ham mikdoriy 
tomonlarini xarakterlaydigan parametrdir. Ammo haroratni bevosita o‘lchash 
mumkin emas: uni jismning haroratga bir qiymatli bog‘liq bo‘lgan qandaydir boshqa 
fizik parametrlari bo‘yicha aniqlash mumkin. Haroratga bog‘liq parametrlarga 
masalan, hajm, uzunlik, elektr qarshilik, termoelektr yurituvchi kuch, nurlanishning 
energetik ravshanligi va hokazolar kiradi. 
Harorat o‘lchaydigan asbobni 1598 yilda Galiley birinchi bo‘lib tavsiya etgan. 
So‘ngra M. V. Lomonosov, Farengeytlar termometr ishlab chiqishgan. 
O‘lchanayotgan haroratning son qiymatini topish uchun haroratlar shkalasini 
o‘rnatish, ya’ni sanoq boshini va harorat oralig‘ining o‘lchov birligini tanlash lozim. 
Kimyoviy toza moddalarning oson tiklanadigan (asosiy reper va tayanch) 
qaynash va erish nuqtalari bilan chegaralangan harorat oraligidagi qator belgilar, 
harorat shkalasini hosil qiladi. Bu haroratlarga t' va t’’ qiymatlar berilgan. U holda 
o‘lchov birligi: 
n
t
t
градус
′
−
′′
=
1
(2.2) 
bu erda 
t
′
 va 
t
′′
—oson tiklanadigan o‘zgarmas haroratlar: n — 
t
′′
, 
t
′
 tayanch nuqtalar orasidagi harorat 
oralig‘i bo‘linadigan butun son. 
Harorat shkalasining tenglamasi: 
)
'
'
'
(
'
''
'
'
t
t
v
v
v
v
t
t
−
⋅
−
−
+
=
(2.3) 
bu erda, t' va t" — moddannng tayanch nuqtalari (760 mm sim. ust. bosimida va og‘irlik kuchining 980, 665 
sm/s
2
tezlanishida muzning erish va suvning kaynash haroratlari); 
υ
' va 
υ
"—t', t" haroratlardagi moddaning 
(suyuqlikning) hajmi; 
υ
 — t haroratdagi moddaning (suyuqlikning) hajmi. 
Tabiatda hajmiy kengayishi va harorati chiziqli bog‘langan suyuqliklar 
bo‘lmaydi. SHuning uchun, haroratlarning ko‘rsatishi termometrga solinadigan 
moddaning (simob, spirt va boshqalar) tabiatiga bog‘liq. Fan va texnikaning 
rivojlanishi bilan termometrga solinadigan moddaning bironta xususiyati bilan 
bog‘lanmagan yagona harorat shkalasini yaratish zarurati paydo bo‘ladi. 1848 yilda 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

38
ingliz fizigi Kelvin termodinamikaning ikkinchi qonuni asosida yangi harorat 
shkalasini tuzishni taklif qildi. Termodinamik haroratlar shkalasining tenglamasi: 
)
4
.
2
(
%
100
*
0
100
Q
Q
Q
T
−
=
bu erda, Q
100
 va Q
0
 — suvning qaynash va muzning erish haroratlariga mos issiqlik mikdorlari; Q — T 
haroratga mos issiqlik mikdori. 
O‘lchov va vaznlar bo‘yicha 1960 yilda o‘tkazilgan XI xalqaro konferensiya 
qarorlarida ikki harorat shkalasi: Kelvin gradusi (
0
K) o‘lchov birligi bilan 
o‘lchanadigan termodinamik shkala va Selsiy gradusi (°S) o‘lchov birligi bilan 
o‘lchanadigan xalqaro amaliy shkalalarning qo‘llanishi ko‘zda tutilgan. Kelvin 
termodinamik shkalasidagi pastki nuqta — mutlaq nol nuqta (K) bo‘lib, yagona. 
eksperimental asosiy nuqta esa suvning uchlik nuqtasidir. Bu nuqtaning son qiymati 
273,15 
0
K. Suvning muz, suyuq, gaz fazalaridagi muvozanat nuqtasi bo‘lgan suvning 
uchlik nuqtasi muz erish nuqtasidan 0,01 K yuqoriroq turadi. Termodinamik harorat 
T harfi bilan son qiymatlari esa 
0
K bilan ifodalanadi. 
Amaliy o‘lchashlarda ishlatiladigan xalqaro amaliy harorat shkalasi 
termodinamik shkala ko‘rinishida ishlangan. Bu shkala kimyoviy toza moddalarning 
bir qadar oson tiklanadigan o‘zgarmas qaynash va erish nuqtalari asosida tuzilgan. 
Ularning sonli qiymati gazli termometrlar orqali aniqlangan bo‘lib, xalqaro amaliy 
harorat shkalasi o‘lchov va vaznlar bo‘yicha o‘tkazilgan XI umumiy konferensiyada 
qabul qilingan. 
Xalqaro amaliy shkala bo‘yicha o‘lchanadigan harorat t harfi bilan, sonli 
qiymati esa °S belgisi bilan ifodalanadi. Mutlaq termodinamik shkala bo‘yicha 
ifodalangan harorat bilan shu haroratning xalqaro shkala bo‘yicha ifodasi orasidagi 
munosabat quyidagi tenglama orqali aniqlanadi: 
T=t+273,15 (2,5) 
bu erda, T — mutlaq termodinamik shkaladagi 
0
K harorat; t — xalqaro amaliy shkaladagi °S harorat. 
Angliya va AQSH da 1715 yilda taklif qilingan Farengeyt shkalasi (°G‘) 
qo‘llanadi. Bu shkalada ikki nuqta: muzning erish nuqtasi (32°G‘) va suvning 
qaynash niqtasi (212°G‘) asos qilib olingan. Xalqaro amaliy shkala, mutlaq 
termodinamik shkala va Farengeyt shkalasi bo‘yicha hisoblangan harorat munosabati 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

39
quyidagicha: 
t
0
C=T
0
K-273,15=0,556(n
0
F-32) (2.6) 
bu erda, n — Farengeyt shkalasi bo‘yicha graduslar soni. 
Hozir 1968 yilda qabul qilingan va 1971 yil 1 yanvardan majburiy joriy etilgan 
Xalqaro amaliy harorat shkalasi (MPTSH-68) qo‘llaniladi. MPTSH-68 haroratni 
13,81 dan 6300°K gacha oraliqda o‘lchashni ta’minlaydi. 
Zamonaviy termometriya o‘lchashning turli usul va vositalariga ega. Har bir 
usul o‘ziga xos bo‘lib, universallik xususiyatiga ega emas. Berilgan sharoitda optimal 
o‘lchash usuli o‘lchashga qo‘yilgan aniqlik sharti va o‘lchashning davomiyligi sharti, 
haroratni qayd qilish va avtomatik boshqarish zarurati yordamida belgilanadi. 
Nazorat qilinadigan muhitlar tashqi sharoitni o‘zgartirganda fizik xossalarining 
turli agressivligi va turg‘unligi darajasi bilan suyuq, sochiluvchan, gazsimon yoki 
qattiq bo‘lishi mumkin. 
Haroratni o‘lchash asbobi ishlash prinsipiga qarab quyidagi guruhlarga 
bo‘linadi: 
1.