Umumiy doc

 
2.4-§. TERMOELEKTR TERMOMETRLAR 
Haroratni o‘lchashning termoelektr termometr (termojuft) usuli termo EYUK 
ning haroratga bog‘liqligiga asoslangan. Bu asbob — 200°S dan + 2500°S gacha 
bo‘lgan haroratlarni o‘lchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy-
tekshirish ishlarida keng qo‘llanadi. Termoelektr termometrlar
yordamida haroratni o‘lchash 1821 yilda Zeebek kashf etgan 
termoelektr hodisasiga asoslangan. Bu hodisaning haroratlarni 
o‘lchashda qo‘llanish ikki xil metall simdan iborat zanjirda ularning 
kavsharlangan joyida haroratlar farqi hisobiga hosil bo‘ladigan 
EYUK effektiga asoslangan. xil Har xil A va V o‘tkazgichlardan 
iborat zanjirni ko‘rib chiqamiz (2.2-rasm). Termojuftning o‘lchanayotgan muhitga 
tegib turgan joyi, kavsharlangan uchi 1 issiq ulanma, o‘zgarmas t
o
haroratli muhitdagi 
joyi 2 esa (erkin uchi) sovuq ulanma deyiladi. A va V o‘tkazgichlar termoelektrodlar 
deyiladi. Bunday kavsharlangan o‘tkazgichlar esa termojuft deb ataladi, ularda hosil 
bo‘ladigan elektr yurituvchi kuch termoelektr yurituvchi kuch (TEYUK) deyiladi. 
TEYUK hosil bo‘lishining sababi erkin elektronlar zichligi ko‘proq metallning erkin 
elektronlar zichligi kamroq metallga diffuziyasi bilan izohlanadi. SHu paytda ikki xil 
metallning birikish joyida paydo bo‘ladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik 
ko‘rsatadi. Elektronlarning diffuzion o‘tish tezligi elektr maydon ta’sirida ularning 
1
2
А
В
t
0
t
2.2–
расм
.
Икки
 
ўтказгичли
 
термометрик
 
занжир
 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

51
qayta o‘tish tezligiga teng bo‘lganda harakatli muvozanat holati qaror topadi. Bu 
muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo bo‘ladi. 
Elektronlar diffuziyasining jadalligi o‘tkazgichlar birikkan joyning haroratiga ham 
bog‘liq bo‘lgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil bo‘lgan EYUK ham 
turlicha bo‘ladi. 
Agar kavsharlangan o‘tkazgichlar bir xil bo‘lsa va ularning ikki uchi turlicha 
haroratda qizdirilsa, u holda o‘tkazgichning issiqroq qismidan sovuqroq qismiga 
bo‘sh elektronlarning diffuziyalanishi teskari yo‘nalishdagi diffuziyasidan jadalroq 
bo‘ladi. Potensiallar ayirmasi elektronlarning issiqlik diffuziyasiga teskar yo‘nalishda 
ta’sir qiladi, buning natijasida muvozanat holati qaror topguncha o‘tkazgichning 
issiqroq uchi musbat ishorada zaryadlanadn. Binobarin, xar xil A va V 
o‘tkazgichlardan tashkil topgan eng sodda termoelektr zanjirda to‘rtta turlicha 
TEYUK hosil bo‘ladi. YA’ni ikkita TEYUK A va V o‘tkazgichlarning kavsharlangan 
uchida; bitta TEYUK A o‘tkazgichning uchida; bitta TEYUK V o‘tkazgichning 
uchida. SHuni nazarda tutib, 2.2-rasmda tasvirlangan zanjirdagi TEYUK kattaligini 
aniqlash mumkin. Zanjirni soat strelkasi harakatiga teskari yo‘nalishda kuzatsak, 
quyidagi natija chiqadi: 
)
(
)
(
)
,
(
0
0
t
e
t
e
t
t
E
BA
AB
AB
+
=
(2.17) 
bu erda, E
AV
(t,t
0
)—ikala faktor ta’siridagi jamlangan TEYUK; e
AV
(t) va e
AB
(t
0
) — A va B o‘tkazgichlar 
uchidagi potessiallar hamda haroratlar ayirmasi iatijasida hosil bo‘lgan TEYUK. 
Agar kavsharlangan uchlarning harorati bir xil bo‘lsa, TEYUK nolga teng 
bo‘ladi, chunki ikkala kavsharda ham hosil bo‘lgan TEYUK ning qiymati bir-biriga 
teng bo‘lib, o‘zaro qarama-qarshi tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. Demak, t = t
0
bo‘lsa. 
0
)
(
)
(
0
)
(
0
=
+
=
o
BA
AB
t
AB
t
e
t
e
E
(2.18) 
)
(
)
(
0
0
t
e
t
e
BA
AB
−
=
(2.19) 
(2.19) natijani (2.17) ga ko‘ysak, quyidagiga ega bo‘lamiz: 
)
(
)
(
)
,
(
0
0
t
AB
t
AB
t
t
AB
e
e
E
−
=
(2.20) 
(2.20) tenglamadan ko‘rinib turibdiki,. TEYUK ikkita o‘zgaruvchan t va t
0
haroratning murakkab funksiyasidan iborat ekan. 
Ulanmalardan birining harorati o‘zgarmas, masalan, t
o
= sonst bo‘lsa, unda 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

52
)
(
)
,
(
0
t
f
E
t
t
AB
=
(2.21) 
(2.21) 
ifoda 
mazkur 
termojuft 
uchun 
darajalash yo‘li bilan TEYUK va harorat nisbatini 
topish, haroratni o‘lchash masalasini teskari echish 
kerakligini, ya’ni termojuftning TEYUQ ini 
o‘lchash bilan haroratning qiymatini aniqlash 
mumkinligini bildiradi. 
O‘lchash asbobini ulash uchun ulanmalardan 
biridagi zanjirni (2.3 - rasm.), a) yoki termoelektrodlardan birini uzish (2.3-rasm, b) 
kerak. 
Termojuft zanjiriga uchinchi S o‘tkazgichni ulash variantlaridagi jamlangan 
TEYUK ni ko‘rib chikamiz. 2. 3 rasm, a dagi variant uchun: 
E
AVS(
t
,
t
0,
t
0)
= e
AV(t)
+e
VS(t0)
+e
CA(t)
(2.22) 
t= t
0
, ya’ni ulanmalarining harorati teng bo‘lsa,
E
ABC(
t
0)
=e
AB(
t
0)
+e
BC(
t
0)
+e
CA(
t
0)
=0, (2.23)
bu tenglamadan ma’lumki, 
e
BC(
t
0)
+e
CA(
t
0)
=-e
AB(
t
0)
(2.24) 
(2.24) tenglama natijasini (2.21) ga, qo‘yib chiqsak, (2.20) tenglama kelib 
chikadi. 
2.3-rasm, b dagi variant uchun: 
E
ABC(
t
,
t
1,
t
0)
=e
AB(t)
+e
BC(
t
1)
+e
CB(
t
1)
+e
BA(
t
0)
(2.25)
Agar e
vs
(t
1
) = — e
sv(
t
1)
va e
BA
(t
0
) =—e
AV
(t
0
) hisobga olinsa, (2.25) tenglama 
(2.20) tenglamaga aylanadi. 
Bundan quyidagi muhim xulosani chiqarish mumkin: Termojuftning zanjiri 
uchlariga harorati bir xil bo‘lgan uchinchi o‘tkazgich ulanganda ham TEYUK 
o‘zgarmaydi.
Demak, termojuft zanjiriga ulash simlari, o‘lchov asboblari va qarshiliklarni 
ulash mumkin ekan. Haroratni termoelektr termometr yordamida o‘lchash uchun 
termometr hosil qiladigan termo EYUK ni va erkin uchlarning haroratini o‘lchash 
А
В
С
С
а
t
t
t
0
0
0
t
t
1
t
1
t
А
В
В
С
С
С
б
2.3 –
расм
.