Umumiy doc

 
2.2-§. KENGAYISH TERMOMETRLARI 
Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi asbob ichiga solingan termometr 
suyukligining hajmi harorat ko‘tarilishi yoki pasayishida o‘zgarishiga asoslangan. 
Suyuqlikli termometrlar—200
0
S dan + 750°S gacha oraliqdagi haroratni o‘lchash 
uchun ishlatiladi. SHisha termometrlarning ishlatilish usuli sodda, aniqligi etarli 
darajada yuqori va arzon bo‘lgani sababli laboratoriya va sanoatda keng tarqalgan. 
SHisha termometrlarning suyukligi sifatida simob, toluol, etil spirt (etanol), kerosin, 
petroley efir, pentan va boshqalar ishlatiladi. Ularning ko‘llanish chegaralari 2.2- 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

41
jadvalda keltirilgan. 
2.2 – jadval. 
 Termometrlarga solinadigan suyuqliklarning qo‘llanish chegaralari 
Qo‘llanish chegaralari, 
0
S da 
Suyuqlik 
Pastki 
YUqori 
Simob 
-35 
750 
Toluol 
-90 
200 
Etil spirti (etanol) 
-80 
70 
Kerosin 
-60 
200 
Petroley efir 
-120 
25 
Pentan 
-200 
20 
Suyuqlikli termometrlar orasida eng ko‘p tarqalgan simobli termometrlardir. 
Simob kengayish koeffisientining kichikligi termometriya nuqtai nazaridan uning 
kamchiligi hisoblanadi. Suyuqlikning issiqlikdan kengayishi hajmiy kengayish 
koeffisienti bilan xarakterlanadi. Bu koeffisient quyidagi tenglama orqali aniqlanadi: 
град
t
t
v
v
v
t
t
t
t
/
1
,
)
(
1
2
0
1
2
2
,
1
−
−
=
β
(2.7) 
bu erda, v
t1
 va v
t2
 — suyuqlikning t
1
 va t
2
 haroratlardagi hajmi; v
0 
— shu suyuqlikning 0°S dagi xajmi 
β
koeffisient qancha katta bo‘lsa, hajmiy kengayish haroratning 1
0
S ga 
o‘zgarishiga shuncha katta bo‘ladi. Termometrlarda hajmiy kengayish harorat 
koeffisienti yuqori bo‘lgan suyuqliklardan foydalanish maqsadga muvofiq. 
O‘lchashning maqsadi va chegarasiga qarab termometrlar kengayish koeffisienti 
kichik bo‘lgan turli markali shishalardan tayorlanadi. Texnikada qo‘llanadigan 
suyuqlikli shisha termometrlar quyidagi xillarga bo‘linadi: 
1. Ko‘rsatishlariga tuzatish kiritilmaydigan termometrlar (keng miqyosda 
qo‘llaniladigan termometrlar): a) simobli termometrlar (—35 dan +750°S gacha); b) 
organik suyuqlikli termometrlar (—200 dan + 200°S gacha). 
2. Ko‘rsatishlariga tuzatish kiritiladigan termometrlar: a) aniqlik darajasi 
yuqori simobli termometrlar (—35 dan + 600°S gacha); b) aniq o‘lchovlarga 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

42
mo‘ljallangan simobli termometrlar (0 dan +500°S gacha); v) organik suyuqlikli 
termometrlar (—80 dan +100°Sgacha). 
Tuzilishlarining xilma-xilligiga qaramay barcha suyuqlikli termometrlar ikki 
asosiy turning biriga: tayoqcha shaklidagi yoki shkalasi ichiga o‘rnatilgan 
termometrlar turiga tegishli bo‘ladi. Tayoqcha shaklidagi termometr qalin devorli, 
tashqi diametri 6...8 mm gacha qilib tayyorlangan kapillyar naychadan iborat. 
Naychaning pastki qismi suyuqlik saqlanadigan rezervuar hosil qiladi. Ularning 
shkalasi bevosita kapillyarning sirtida darajalanadi. 
SHkalasi ichiga o‘rnatilgan termometrlarda kapillyar naychasi ingichka devorli 
bo‘lib, rezervuari kengaytirilgan. SHkala darajalari yassi shisha plastinkada 
joylashgan va kapillyar bilan birgalikda rezervuarga yopishgan shisha qobiq ichiga 
olingan. Hozirgi vaqtda shkalasi ichiga o‘rnatilgan yoki burchakli (termometrning 
pastki qismi 90°, 120°, 135° li burchak hosil qiladi) texnik termometrlar tayyorlanadi. 
YUqori darajali termometrlarda kapillyarlardagi suyuklik ustidagi bo‘shliq inert gaz 
bilan to‘ldiriladi. Haroratning ma’lum darajada saqlanishini avtomatik ravishda 
ta’minlash va uning ma’lum qiymatini signalizasiya kilish uchun kontaktli 
termometrlar qo‘llaniladi. Bunday termometrlar ikki yoki undan ko‘proq kontaktli 
bo‘lib yuqoridagi kontakt o‘rni o‘zgaruvchan bo‘ladi. Haroratni suyuqlikli shisha 
termometr bilan o‘lchash aniqligidagi xatoliklar bir qator faktorlarga bog‘liq: 
tekshirilmagan shkala bo‘linmalari uchun kiritiladigan tuzatish qiymatining 
noaniqligi; nol nuqtasining o‘zgarishi; termometrning o‘lchanayotgan muhitga kirish 
chuqurligining har xilligi; tashqi bosimning o‘zgarishi; termometr inersiyasining va 
rezervuar bilan atrof-muhit issikligining muvozanati. 
Xatoliklarga sabab bo‘ladigan keltirilgan omillardan eng ahamiyatlisi nol 
nuqtasining o‘zgarishi hamda termometrning o‘lchanayotgan muhitga kirish 
chuqurligining har xilligidir. 
Agar termometrni ishlatilish sharoitlariga ko‘ra o‘lchanayotgan muxitga to‘liq 
kiritib bo‘lmasa, unda uning rezervuari va suyuqlik ustuni turli haroratda bo‘ladi.
O‘lchanayotgan muhitdan chiqib turgan ustunga tuzatma quyidagi tenglama bo‘yicha 
kiritiladi: 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

43
)
(
1
2
,
2
1
t
t
n
t
t
t
−
⋅
=
∆
β
(2.8) 
bu erda, n — chiqib turgan ustundagi darajalar (graduslar) soni; 
β
t
1
 , t
2
 — shishadagi suyuqlikning kengayish
koeffisienti (simob uchun 0,00016, spirt uchun 0,001), 1/°S; t
2
 — termometr ko‘rsatayotgan harorat, °S;t
1
 — muhitdan 
chiqib turgan ustunning o‘rtacha harorati. 
Agar chiqib turgan ustun harorati o‘lchanayotgan muhit haroratidan kam 
bo‘lsa, unda 
∆
t tuzatma ishorasi musbat, ortiq bo‘lsa, manfiy bo‘ladi. CHiqib turgan 
ustun hisobiga paydo bo‘ladigan xatolik ancha katta bo‘lishi mumkin va shuning 
uchun, uni e’tiborga olmaslikning iloji yo‘q. 
Vazifasi va qo‘llanish sohasiga ko‘ra suyuqlikli termometrlar odatda 
laboratoriya termometrlari, umumsanoat va maxsus vazifalarni bajaruvchi texnik 
termometrlar, qishloq xo‘jalik uchun mo‘ljallangan termometrlar, metrologik, 
maishiy termometrlarga bo‘linadi. 
Suyuqlikli shisha termometrlarning kamchiligiga shkala bo‘yicha hisoblash 
noqulayligi, ko‘rsatishlarni kayd qilib, ularni masofaga uzatib bo‘lmasligi, issiklik 
inersiyasining kattaligi (ko‘rsatishlarning kechikishi) va asboblarning mexanik nuqtai 
nazardan mustahkam emasligi kiradi.