Umumiy yer bilimi


Geografik va magnit meridianlari



Yüklə 380,23 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/36
tarix17.06.2023
ölçüsü380,23 Kb.
#117571
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   36
Umumiy yer bilimi

Geografik va magnit meridianlari. 
 
Biror notanish joyda adashganday bulsangiz, topografik kartaga karab muljal 
olishingiz mumkin. 
Tumanli korongi kechalarda esa joyni kartaga solishtirib, yul topish kiyin. 
Bunday vaktda kompasdan foydalaniladi. 
Chunki kompast yordamida yul azimut buyicha aniklanadi. 
Joyda azimut kompas yordamida magnit strelkasi kursatgan yunalishdan, ya'ni 
magnit meridianning shimoliy yunalishidan boshlab ulchanadi. 
Yerning magnit kutblarini tutashtiradigan chiziklar magnit meridianlari deb 
yer sharining shimoliy va janubiy kutblarini tutashtiradigan chiziklar esa geografik 
meridian deb ataladi. 
Yerning geografik kutblari magnit kutblari bilan bir nuktada joylashgan 
emas janubiy magnit kutbi janubda antarktida kirgogida bulsa, shimoliy magnit 
kutbi Kanada orollaridir. Shu sabali yerning geografik meridiani bilan magnit 
meridiani xamma joyda xam bir biriga tugri kelavermaydi. 
Bular orasida ma'lum burchak xosil buladi, bu burchak magnit strelkasining 
ogish (enkayish) burchagi deyiladi. Odatda magnit meridianining yunalishi magnit 
strelkasi yunalishiga mos keladi. 
Magnit strelkasining shimol tomoni geografik meridianidan garb yoki 
sharkka tomon ogish mumkin. Agar magnit strelkasi geografik meridian sharkka 
ogsa musbat (Q) belgi, garbga ogsa ( - ) manfiy minus belgi kuyiladi. 
Biron chizik yunalishini aniklash uchun asosiy yunalish kilib geografik 
meridian olinsa, ular orasida xosil bulgan oriyentirlash burchagi xakikiy azimut, 
aosiy yunalish kilib magnit meridiani kabul kilinsa, direksion burchak deb ataladi. 
Xakikiy azimut magnit azimuti va dereksion burchak boshlangich yunalishining 
shimol tomonidan boshlab soat strelkasining yunalishi buylab O dan 360 gacha 
xisoblanadi. 
Gradus turi. 
 


21 
Yer shari parallel va meridianlarga ajratilganda ular bir biri bilan kesishib, kator 
katakchalar (yacheykaoar) xosil kiladi. 
Buni gradus turi yoki geografik tur deyiladi. 
Geografik tur deyilishining sababi shundaki paralel va meridianlar yordamida yer 
yuzasida xoxlagan ob'yektning (tog, daryo, kul, orol, kultik, shaxar, kishlok va 
boshka) geografik urnini (kaysi kenglik va uzunlikda joylashganligini) tezda 
aniklab olish mumkin. 
Gradus turi paralel meridian kutb, ekvator kabi elementlardan tashkil topgan. 
Yer yuzasining xar bir yuzasidan bitta paralel va bitta meridian utkazish 
mumkin. 
Binobarin yer yuzasini xoxlagancha paralel va meridianga ajratsa buladi. 
Lekni kulay bulsin uchun globus va kartalarda paralel va meridianlar xar 10: 15: 
20: kabi yirik sonlarda utkaziladi.Paralellar ichida eng kattasi, bu yer sharining kok 
urtasida utgan aylana 

ekvator xisoblanadi. 
Ekvatordan kutblar tomon paralellar aylanasi kichiklashib boraveradi . 
Aksincha meridianlarning xammasining uzunligi bir xildir. 
Ma'lumki globus va kartalar masshtabibir xil bulmaganligi sababli paralel va 
meridianlar oraligidagi masofa xam usha globus va karta masshtabiga boglik 
xolda xar xildir. 
Xatto bir masshtabli kartaning uzini xam xamma kismida masofa turlichadir. 
Bu nokulaylik tufayli globus va kartalarda ma'lum geografik ob'yekt 
oraligidagi masofani uzunlik ulchovida ulchab xisoblash notugri bulib chikadi. 
Binobarin shunday ulchov birligini kullash kerakki, okibatda xoxlagan 
globus va kartalar paralel va meridianlari yordamida geografik ob'yektdlar orasida 
masofani anik xisoblab chikilsin. 
Bunday ulchov birligi bu gradus ulchovidir. 
Gradus ulchovida gradus turi chiziklari (paralel va meridianlar) yordamida 
kiziktirgan ob'yekt va yuzasining kaysi kenglik va uzunligida joylashganligini 
tezda topib xisoblab chikiladi. 
Kenglik va uzunlik geografik koorlinatani tashkil etib. U yer yuzasida 
ma'lum ob'yektning joylashgan urnini anik kursatuvchi gradus ulchovining 
ifodasidir. 
Geografik kenglik – biron ob'yektning ekvatordan kanchalik uzokda 
joylashganligini kursatuvchi mikdor xisoblanib, u meridian buylab ekvatorning xar 
ikki tomoniga karab 0 dan 90 gacha xisoblanadi.
Ekvatordan shimoliy kutbga tomon ketgan va gradus bilan ifodalangan 
masofa shimoliy kenglik, janubiy kutbga tomon ketgan masofa esa janubiy kenglik 
deb ataladi. 
Odatda kenglik urniga kiskacha-(grekcha «fi» xarfi) kuyiladi. 
Agar janubiy kenglik bulsa Q (plyus) belgisi kuyiladi. 
Masalan Toshkent Q q 41 21. 
Geografik uzunlik bu muayyan joyning boshlangich meridianidan kanchalik 
uzokligini kursatuvchi mikdor. U boshlangich meridiandan xar ikki tomonga karab 
0 dan 180 gacha xisoblandi. 0 li meridian chizigi Grinvich observatoriyasi (London 
shaxri) ustidan utkazilgan va u boshlangich meridian deb ataladi. Usha 0 


22 
meridiandan shark tomondagi (gradus xisobidagi) masofani sharkiy uzunligi, garb 
tomondagisini garbiy uzunlik deyiladi va 180 gacha davom etadi. 
Odatda uzunlik urniga «1» (lyamda xarfi) ishlatiladi. 
Agar sharkiy uzunlik bulsa, usha «1» xarfi oldiga Q (plyus), garbda bulsa – 
(minus) belgisi kuyiladi. Masalan, Toshkent Q1q69 3. 

Yüklə 380,23 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə