ADANA
CUMHURİYET
UN VE ÇIRÇIR
FABRİKASI (1923)
Ayça Aslıhan ÖZÜDOĞRU
Y. Mimar
Nevşehir
Üniversitesi, Yapı İşleri ve
Teknik Daire Başkanlığı
Onur ERMAN
Mimar
Yrd. Doç. Dr.
Çukurova Üniversitesi Mimarlık
Bölümü Öğretim Üyesi
Adana’da dönemin dokuma fabrikalarının (Al-
man Fabrikası, Taş Mağaza Çırçır Fabrikası, Pati
Çırçır Fabrikası, Sadakat Çırçır Fabrikası) yerle-
şimlerinin karakteristik özelliği, üretim biriminin
tesisin çekirdeğinde, ambar ve açık sundurma-
ların ise asıl üretim birimini çevreleyecek biçim-
de konumlanmış olmasıdır (Özüdoğru, 2010,
s.113). Cumhuriyet Un ve Çırçır Fabrikası bu
özelliği kısmen yansıtmaktadır. Üretim yapıları
üç yönde yardımcı üniteler tarafından çevrelen-
miştir (Şekil 2).
Betonarme karkas olarak inşa edilen yapılarda
özellikle un hazırlama ünitesi mimari açıdan
dikkat çekicidir. Modüler sistemle oluşturulan
Cumhuriyet Un ve Çırçır Fabrikası
60 dönüm alan üzerine kurulu olan Cumhuri-
yet Un ve Çırçır Fabrikası Adana’nın Yüreğir il-
çesinde Karataş yolu üzerinde bulunmaktadır
(Şekil 1). Günümüzde terk edilmiş durumda
olan ve yoğun bir yerleşim içerisinde kalan
fabrika, 1923 yılında Almanlar tarafından ya-
pılmıştır. Un hazırlama ünitesinin silosu ise
1951 yılında tesise eklenmiştir (Özüdoğru,
2010). Kuzey güney ekseninde uzanan dik-
dörtgen bir yerleşim alanına sahip olan tesi-
sin bünyesinde un hazırlama ve çırçır ünitesi,
idare binası ve ambarlar bulunmaktadır (Şekil
1, Şekil 2).
ADANA’DA CUMHURİYET
DÖNEMİ MİMARİSİ
Şekil 1. Cumhuriyet Un ve Çırçır Fabrikası uydu görüntüsü (URL: maps.google.com).
Şekil 2. Cumhuriyet Un ve Çırçır Fabrikası vaziyet planı.
A- Un üretim yapısı, B- Çırçırlama ünitesi, C- İdari bina, D- Ambar yapıları, E- Açık sundurma depolar (Tülücü 2007; Özüdoğru, 2010).
“Tırpani Kardeşler’in 1885 yılında
kurduğu fabrikanın 2008 yılında
yıkılmasıyla, Adana’da 19.
yüzyıldan kalma tarihî fabrika
bulunmamaktadır. Avrupa’da
ipekçilikle ilgili fabrikaların ‘ipek
yolu güzergâhı’ belirlenerek
tanıtılması ve yaşatılması
Adana’nın pamuklu dokuma
fabrikaları için de örnek teşkil
edebilir. Kentin endüstriyel
geçmişini yansıtan fabrika yapıları
Adana’da bugün ulaşılan modern
sanayinin başlangıç noktasıdır
ve kent belleğinde sosyal ve
ekonomik anlamda yer etmiştir. Bu
nedenle kentteki sanayi yapılarının
endüstri mirası kapsamında ele
alınarak özgün veya yeni, ancak
doğru işlevlerle gelecek nesillere
aktarılması gerekli ve önemlidir.”
54
| GÜNEYMİMARLIK | EYLÜL2013 | SAYI 13
Un hazırlama ünitesi, betonarme karkas sistemde dört katlı inşa edilmiş
ve dış duvarlarında dolgu malzemesi olarak briket, üst örtüsü malzemesi
olarak ise kırma çatı üzeri Marsilya kiremit kullanılmıştır. 1951 yılında ek-
lenen silo binası sekiz katlıdır ve batı yönünden betonarme ek yapı ile
genişletilmiştir (Şekil 3). İki katlı olan çırçırlama ünitesinde duvar dolgu
malzemesi olarak tuğla, çatı örtü malzemesi olarak ise çinko kullanılmıştır.
Kapı ve pencereleri sivri kemerli ve sövelidir (Şekil 4a, 4b).
Daha sonraki dönemde inşa edilmiş olan idari binanın zemin katının kapı
ve pencereleri sivri kemerli, üst kat pencereleri basık kemerlidir (Şekil 5).
Un hazırlama ünitesinde olduğu gibi idari binanın da taşıyıcı sitemi cep-
heye yansıtılmıştır. Binanın üst örtüsünde kırma çatı üzeri Marsilya kiremit
kullanılmıştır. Ambar yapılarının dış duvarlarında dolgu malzemesi olarak
taş kullanılırken çatı kaplama malzemesi olarak çinko sac kullanılmıştır
(Şekil 6).
2009 yılında tescil edilen Cumhuriyet Un ve Çırçır Fabrikası’nda, idari bina
ve ek depolar dışında kalan ana üretim yapısı, dönem eki silo ve ambar
yapısı koruma altına alınmıştır. Adana Kültür ve Tabiat Varlıkları Koruma
Kurulu tarafından statik açıdan önemli sorunları bulunmadığı saptanan
yapıların yeniden kullanımının sağlanması halinde onarım ihtiyacının ol-
duğu belirtilmiştir.
Endüstri yerleşkeleri, tarihinde sanayi faaliyetleri ile anılan kentler için
önemli yer tutmaktadır. Adana özelinde, 19. yüzyılda başlayan sanayi fa-
aliyetleri kentin gelişimini önemli ölçüde etkilemiş, kentin fiziksel, eko-
nomik ve sosyo-kültürel değişimine katkıda bulunmuştur. Cumhuriyet
Un ve Çırçır Fabrikası, kentin tarihinde önemli bir endüstriyel faaliyet
olarak yer edinen “pamuklu dokuma endüstrisi”ne yönelik yapılar ara-
taşıyıcı sistemin dış yüzeye yansıtılması sonucu elde edilen doğu cep-
hesinde, zemin katlarda sivri kemerli pencereler kullanılarak ve merdiven
boşluğu kemerli pencerelerle sonlandırılarak yapıya nitelikli bir görünüm
kazandırılmıştır. (Şekil 3). Aynı sivri kemerlerin çırçırlama ünitesinin zemin
katlarında da kullanılması, tesisteki bu iki farklı yapı arasında mimari açı-
dan dil birliği olmasını sağlamıştır (Özüdoğru, 2010) (Şekil 4).
Şekil 3. Un hazırlama ünitesi ve silo.
Şekil 4a. Çırçırlama ünitesi ve idari bina.
Şekil 5. İdari bina, çırçırlama ünitesi ve açık depolar.
Şekil 6. Ambar yapıları.
Şekil 4b. Çırçırlama ünitesi (Koruma Kurulu Arşivi).
GÜNEYMİMARLIK | EYLÜL2013 | SAYI 13 |
55