Узбекистон республикаси олий ва урта

7.6. YAngi yigib olingan donning uz-uzidan kizishi. 
YAngi yigib olingan donning uz-uzidan kizish jarayoni uz tabiatiga ko`ra don 
massasida boshqa sharoitda uchraydigan uz-uzidan kizish jarayonlaridan fark 
kilmaydi. YAngi yigib olingan don massasining vaktinchalik dala sharoitida 
(maydonlarda yoki birlamchi yigim omborlarida) saqlash paytida uz-uzidan kizish 
jarayoni juda tez boradi. Jarayonning bunday jadal suratda borishiga sabab shundaki, 
yangi don jadal nafas oladi, tashki muxit harorati yuqori, don tarkibida yuqori 
namlikka ega bo`lgan ko`p miqdordagi aralashmalar mavjud. Ayni shunday 
omillarning etarli darajadagi ta`siri natijasida don massasi uz-uzidan kizib ketadi. 
YAngi yigib olingan donning uz-uzidan kizish holatini ikki guruhga bo`lib 
urganish mumkin. 

---

51 
1) Kichik yoki normal namlikka ega bo`lgan don massasining uz-uzidan 
kizishi. 
2) Yuqori yoki juda yuqori (chegaraviy konditsiyadan har yuqori) namlikka 
ega bo`lgan don massasining uz-uzidan kizishi. 
O`ZBEKiston xududida birinchi guruh bo`yicha uz-uzidan kizish holati 
urinlidir. 
Yuqori haroratga ega bo`lgan sharoitda tarkibida ko`p miqdorda turli 
aralashmalari bo`lgan don massasini saqlashda don jadal nafas ola boshlaydi. 
Natijada namlik va issiklik ajralib chikadi. Donlar orasidagi bushlik xavosi kizib 
namlanadi va u yuqorigi, hamda yon tomondan uchastkalariga harakatlanadi. Donni 
ko`p qismi uz-uzidan kiziydi. 
Bu holatning oldini olish uchun don massasi uz vaktida shamollatilishi va 
sovutib turilishi zarur. 
7.7. Uzok saqlashda namligi kichik bo`lgan donning uz-uzidan kizishi. 
Amalda namligi kritik namlikdan kichik bo`lgan don massasining uzok saqlash 
natijasida uz-uzidan kizish holati kuzatilgan. Namligi 12...14 % bo`lgan bugdoy 
donini omborda 3 - 5 yil muddatda saqlaganda, xech kanday tashki ta`sirsiz 
saqlashning uchinchi va turtinchi yillarida uz-uzidan kizish holati yuzaga kelgan. Bu 
holat yozning ikkinchi yarmida don massasining ustki kavati, anikrogi uyum 
yuzasidan 0,5...0,8 m chukurlikda rivojlanadi. Kuzga karab haroratning sekin usishi 
uzok davr (bir-ikki oy) ichida jarayonning tez rivojlanishi bilan tugaydi. 
Kuruk don massasining uz-uzidan kizishi yuqori katlamlarning jipslashuviga 
olib keladi. 
Kuzatuvlar natijasiga ko`ra, don massasining kizigan katlamlarida namligi 
boshqa katlamlaridagi namligidan 1,5...2,5 % ga, ba`zan esa undan har ko`prok 
ekanligi aniklangan. Jipslashgan, ammo hali uz-uzidan kizimagan kavatlar yuqori 
(1...2 % ga) namlikka ega bo`ladi. 
Kuruk don massasida uz-uzidan kizish holatining yuzaga kelish sababi 
shundan iboratki, (asosan yuqori katlamda) bu holat haroratning mavsumiy o`zgarish 
farki tufayli ruy beradi. 
Turli haroratdagi tashki xavo yuqori katlamga namlikning aralashuvi va 
kondensatsiyasi bilan kiradi. 
Ma`lum katlamning namlanishi baxorgi mavsumda barcha fiziologik 
jarayonlarning, birinchi navbatda mikrofloraning aktivlashuviga olib keladi. Ammo 
yozgi davrda don massasining kichik namligi, xavo harorati va nisbiy namligining 
o`zgarishi, ya`ni don umumiy namligining tekislashuvi mikroorganizmlar 
rivojlanishini tuxtatadi. Har baxorda bu holatning takrorlanishi sekin-asta don kobik 
tukimalarining buzilishi va mogor zamburug`larining tuplanishiga olib keladi. 
Natijada baxorgi mavsumlarning birida mikrobiologik jarayonlar shiddatli tus olib 
uz-uzidan kizish jarayonini yuzaga keltiradi. 
Saqlashga kiritilgan bugdoy doni partiyasini qabul kilgan kundan to uz-uzidan 
kizish davrigacha utgan turt yil mobaynida don massasining yuza qismidagi 
mikrofloraning rivojlanishi ustida utkazilgan kuzatishlar yuqorida bayon qilingan 
fikrni tula tasdiklaydi (1- jadval). 

---

52 
Bunda butun saqlash davri uchun don massasining O`RTAcha namligi 
13,8...14,2 % ni tashkil kilgan. Yuqori (kechrok kiziydigan) katlam namligi ayrim 
davrlarda 13,4 % dan 16,5 % gacha, uz-uzidan kizish jarayonida esa 17,9 % ga kadar 
kutarilgan.
1- jadval.