V a I i m a t o V a. A. I i. I i o I i o j o n o V

69

---

Struktura bo‘Iakchalari klassifikatsiyasi
7-jadval
JVo
Turlari
XiDari
Kattaligj (sm va mm
hisoblanadi)
1
Palaxsa
I.u K ubsim on yirikpalaxsa
10 sm dan katta
M ayda palaxsa
10—5 sm
2
U v o q li
Yirik uvoqli
5 —3 sm
M ayda uvoqli
3 — 1 sm
1—0,05 sm
3
Kub
y o n g ‘oq sim on
K ubsim on
20 m m dan katta
Y irik yon g‘oq
2 0 — 15 mm
Y ong'oqsim on
15— 10 mm
M ayda y o n g ‘oqsim on
10—7 m m
Yirik donador
(no'xatsim on)
7—5 mm
4
D on ad or
D on ad or
5 —3 m m
M ayda donador
3 —0,5 m m
5
T o ‘zo n -ch a n g
C hangsim on
0,5 m m dan kichik
6
U stu n sim on
II tip .P rizm asim on yirik
ustunsim on
5 sm dan katta
U stunsim on
5 —3 sm
M ayda ustunsim on
3 sm dan katta
7
U stunli
Yirik ustunli
5 sm dan katta
U stunli
5 —3 sm
M ayda ustunli
3 sm dan k ich ik
Y irik prizm ali
5 —3 sm
P rizm asim on
3 — 1 sm
8
P rizraasim on
M ayda prizm asim on
1—0 ,5 s m
Y upqa prizm asim on
0.5 sm dan kichik
Yassi p rizm asim on
1 sm dan kichik
70

---

7-jadvalning davomi
9
Yassi
III tip .P lita sim o n
Sho'rtob
5 m m dan
Yassi
3 — 1 m m
Q atlam
1 m m dan k ich ik
Y aproqsim on
1 m m dan katta
10
T angasim on
Yirik tangasim on
3 — 1 m m
1 m m dan k ich ik
D a g ‘al tangasim on
M ayda tangasim on
peptizatsiyalab, struk tu ra agregatlarini buzadi. S huning u ch u n
ham kimyoviy m elioratsiyalash (kislotali yerlarni ohaklash, sh o‘r- 
toblarni gipslash) strukturaning saqlanib qolinishida m uhim rol 
o ‘ynaydi;
3) strukturaning biologik y o ‘l bilan buzilish sababi, asosan, 
aerob sharoitdagi m ik ro o rg an izm larn in g h ayo t faoliyati b ilan
b o g iiq . M ikroorganizm lar struktura hosil qilishda m uhim rol o ‘y- 
novchi organik m oddalar, ju m lad an , gum usning aerob sharoitda 
te z m inerallash ib , p arch a lan ib ketishiga olib keladi. N atijad a 
tu p ro q d ag i ch irind i kam ayib, stru k tu ran in g asta-sek in buzilib 
borishiga sabab b o ‘ladi. Shuning u ch u n ham tu p roq da m o ‘tadil 
m ikrobiologik jarayonlarning b o ‘lishi m uh im aham iyatga ega.
T u p ro q strukturasining buzilish sabablarini e ’tiborga olgan 
h o ld a stru k tu ran i saqlab qolishga q aratilg an quyidagi m uh im
tadbirlardan samarali foydalanish zarur: 1) tuproqlarning xossalari 
va uziga xos xususiyatlariga qarab yerga ishlov berishning sam arali 
sistem alaridan foydalanish; 2) yer o ‘z vaqtida, yetilgan holatda, 
y a ’ni agregatlari bir-biriga yopishib, kesaklar hosil qilm aydigan 
paytda haydalishi; 3) ekinlardan yuqori hosil olishni ta ’m inlashda 
organik, m ineral o ‘g ‘itlardan m untazam va sam arali foydalanish 
h am d a shu bilan bir qatorda strukturani yaxshilab borish cho ra- 
ta d b irlarin i olib borish agronom iyadagi z aru r ta d b irlard an d ir. 
T uproq strukturasini saqlab qolish va tiklanishi ham da m ustahkam
d o n ad o r strukturaning yaratilishida k o ‘p yillik va bir yillik o ‘tlar- 
ning aham iyati katta. Shuning uch un h am h ar bir tabiiy iqlim va
71

---

tuproq zonalari uchun maqbul o ‘t dalali almashlab ekishni am alga 
oshirish agrotexnik tadbirlardan hisoblanadi. Ana shu maqsadda, 
ayniqsa ko‘p yillik dukkakli o 'tla r (beda, yungichka), jum ladan, 
O 'rta Osiyo sharoitida go‘za-beda almashlab ekish sistem asidan 
foydalanish yuqori sam ara beradi. K o‘p yillik o ‘tlar serildiz b o 'l- 
ganidan, yerda ko‘p m iqdorda chirindi to'playdi va tuproqning 
ustki qismida suvga chidam li struktura hosil bo'lishida m uhim
ro'l o'ynaydi. Struktura eskidan foydalanib kelinadigan yerlarda, 
qo 'riq yerlarga nisbatan keskin kamayadi. Turli o'tlarning tuproq 
strukturasiga ta ’siri jadvalda berilgan.
A grotexnika ta d b irlari bilan b ir q ato rd a , keyingi yillard a 
strukturani su n ’iy y o 'lla r bilan tiklash usullariga katta e ’tib o r 
berilm oqda. A kadem ik A .F. Ioffe dastlabki davrlarda struktura 
paydo qiladigan yelim lovchi m oddalardan kolloid A (lignin-oqsil 
aralash m asi) va v isk o zad a n , s h u n in g d e k , to r f va sm o la d a n
olinadigan bir qator yelim lardan foydalanishni taklif etdi. Bunga 
o ‘xshash m oddalar: ayniqsa gum at yelimlari (am m oniy yoki kaliy 
gum atlari) tuproqqa solinganda, uning suvga chidamliligi oshib, 
strukturasi yaxshilanadi va eroziyaga barqarorligi ko ‘tariladi. 
A m m o buning uch un ju d a ko‘p yelim kerak b o ‘ladi. Shu sababli 
hozirgi vaqtda struktura hosil etishda polim erlardan foydalanish 
yo‘li ishlab chiqilgan: bular anch a samarali b o ‘lib, krilium («K») 
deb yuritiladi. O datda, ular turli xildagi poliakril kislotalarining 
tuzlaridan iboratdir. M asalan, vinilatsetat q o ‘sh polim erlari va 
m alein kislotasinirig kalsiy tuzi, poliakril kislotasining natriy tuzi 
ham da poliakril kislotasining qo 'shaloq natriy-am m oniyli tuzli 
shular jum lasiga kiradi. Keyingi yillarda maxsus samarali polim er 
m odda, q o ‘sh p olim er VSh yaratildi va sinab ko‘rildi. U m etaakril 
kislota va m etaakrilam idlardan tashkil topgan.
V .P. V ersh in in m a ’lu m o tic h a, tark ib id a 60 foiz m etaakril 
kislotasi va 40 foiz m etaakrilam id kislotasi bo'Igan sopolim erlardan 
bir gektar m aydonga 25—30 kg (tuproq og'irligiga nisbatan 0,001 
foiz) solinganda tuproqdagi suvga chidam li agregatlar m iqdori 
dastlabkisiga nisbatan uch barobar ko'paygan.
Q u m o q va soz tu p ro q la rd a k riliu m lar («K» p re p a ra tla ri) 
ta ’sirida hosil bo'Igan suvga chidam li strukturalar 3—5 yilgacha,
72

---

qum loq va qum li tu proq larda esa b ir yilgacha agregat holatini 
saklab turadi.
0 ‘rta Osiyo respublikalarida ham su n ’iy struktura yaratish va 
tuproqning eroziyaga chidam liligini oshirish, o ‘sim liklarning oziq 
rejim ini yaxshilash m aqsadida turli p o lim erlard an foydalanish 
borasida k o ‘plab tajribalar olib borildi (V.B. G ussak, K .P. P a- 
ganyas). Ba’zi bir polim erlarning preparatlari sug'oriladigan b o ‘z 
tup ro qlar sharoitida 0,25 m m dan katta agregatlar m iqdorini 70— 
80 % gacha ko 'paytirishi aniqlangan. A na shunday y o ‘l bilan 
hosil qilingan suvga chidam li strukturalar, tuproqning suv-fizik 
xossalarini, biologik jarayonlarni va um u m an o ‘sim liklarning oziq 
rejim larini yaxshilaydi. T u p ro q n in g suv va sham ol eroziyasiga 
qarshi chidam liligini bir n ech a barobar oshiradi.