Vaonolins t n ‘vasaiivs 'V'Q ‘лзаун. Ог ~S'N 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va

Tayanch so*zlar: 
О ‘zbekistonda psixologiya, Abu Nasr Farobiy,
Sharq mutafakkirlari asarlarida psixologik qarashlar, о ‘zbek psixolog­
lari, olimlar.
1. 
S h arq m utafakk irlarid an A bu N asr Farobiyning psixologik 
qarashlari. 
Abu N asr Farobiy — 0 ‘rta asr Yaqin va 0 ‘rta Sharqning 
m ashhur m utafakkiri, qadim gi yunon falsafasining Sharqdagi eng 
yirik davom cxisi va m a’rifatcxisi bo‘lgan. Farobiyning pedagogik 
qarashlarini, ta ’lim -tarbiya haqidagi ta ’lim otini o ‘rganishda inson 
xislatlari to ‘g ‘risidagi falsafiy fikrlari nihoyatda m uhim aham iyat kasb 
etadi.
A bu N asr Farobiy Yaqin va 0 ‘rta Sharqda ilg ‘or ijtim oiy- 
falsafiy oqim ning asoschilaridan biri b o ‘lib, «Sharq A ristoteli» degan 
unvonga sazovor b o ‘lgan m ashhur mutafakkir. Farobiy (873-950) 
dunyoqarashining asosi, y a’ni dunyoning tuzilishi haqidagi tushun- 
chasini «panteistik» degan fikr tashkil etadi. M avjudot «emonatsiya» 
yordam ida yagona boshlang‘ichdan p og‘onam a-pog‘ona vujudga 
kelgan, yakkalikdan ko‘plikka, rang-baranglikka borgan. Uning 
dunyoqarashidagi asosiy m aqsadlardan biri ilm iy-falsafiy usul- 
ning m ustaqilligini nazariy jihatdan asoslab berishga, uning inson 
tafakkuriga, aqliy bilim iga asoslanganligini isbotlashga intilishdir.
Farobiy bilishning ikki shakli, bosqichini - xissiy va xayoliy, aqliy 
bilishni bir-biridan farqlaydi. U sezgi roliga to ‘xtalib, besh turga bo‘ladi:

---

Farobiy sezgini biiishning manbai deb hisoblagan, uning 
qarashlari Aristotelning «sezmagan odam hech narsani bilmaydi ham, 
tushunmaydi ham» degan qarashlariga o ‘xshab kyetadi. Farobiy inson 
(ruh) jonining bir tandan boshqasiga o‘tib, ko‘chib yurishi mumkinli- 
gini inkor etadi va uni balki tan kabi individual «substasiyasining bir­
ligi» sifatida tushunadi. Uning fikri izchil emas edi. Bunday ikkilanish 
Aristotelga ham xos bo‘lgan. Farobiyning ruhiy jarayonlar, ulaming bi­
lish va mantiq tizimi haqidagi ta’limoti o ‘rta asrlar falsafasining katta 
yutug‘i edi.
U Sharqda qadim yunon falsafasi, qadimgi dunyoning eng 
mashhur olimi Aristotelning asarlarini o ‘rganish, targ‘ib etish va 
g ‘oyalarini rivojlantirishga ulkan xissa qo‘shgan. Farobiy o ‘z davrida 
ijtimoiy-siyosiy hayotning turli masalalarini «Ideal shahar aholisining 
raylari», «Ideal jam oa haqida», «Baxt-saodatga erishuv to‘g ‘risida» 
kabi asarlarida talqin qiladi. Farobiy ilg‘or pedagogik ta’limotlaming 
asoschilaridan biri sifatida o‘z asarlarida didaktik ta’lim-tarbiyaning 
psixologik asoslarining muhim nazariy masalalarini o‘z falsafasining 
ajralmas qismi tarzida tahlil etadi.
Farobiy insonni dunyo taraqqiyotining eng mukammal va yetuk 
yakuni deb biladi. Farobiy asarlarida insonga tarbiya va ta ’lim 
berish zaruriyati va buning uchun nimaga asoslanish lozimligi, 
ta’lim-tarbiya usullari, undan kutilgan maqsad masala lari asosiy 
o ‘rinni egallaydi.Farobiy «Baxt-saodatga erishuv haqida» nomli 
risolasida bilimlarni egallash tartibi haqida fikr yuritib, ularni 
birm a-bir sanab o ‘tadi. Olam asoslari haqidagi ilm, tabiiy ilmlar, 
inson haqida ilmlar shular jum lasidandir. Insonni o ‘rganishda, 
uning inson bo‘lib yetishishdagi kutilgan maqsad va muddaoni 
o'rganish, insonni kamolatga erishuviga sabab bo‘lgan narsalam i 
o'rganish, shu jumladan ijobiy va salbiy fazilatlar va xislatlarini 
ajratib o ‘tish va ulam i qanday insonlarga xos bo‘lishini o ‘zgacha 
talqin qiladi.
Abu Nasr Farobiy yaqin va 0 ‘rta Sharqda ilg‘or ijtimoiy falsafiy 
oqimning asoschilaridan bo‘lib, «Sharq Aristoteli» unvoniga yoki «Ik­
kinchi muallim» nomi bilan mashhur mutafakkir bo‘lgan.

---

Abu Nasr ibn Muhammad Farobiy 873-yilning oxirida Farob 
qishlog‘ida dunyoga keldi. U Shosh, Samarqand, Buxoro kabi 
shaharlarda tahsil ko‘rdi. Farobiy o ‘z davrining markazi hisoblangan 
liog‘dodda ilmiy ishlar bilan mashg‘ul bo‘lib tanildi va faylasuf sifatida 
mashhur bo‘ldi. Farobiy umrining so‘nggi yillarini Xalab, Damashqda 
o‘tkazadi va 950-yilda shu yerda vafot etadi. Farobiy ta’rificha, odam 
o ‘z bilimlarini tashqaridan, atrofdagi xodisalardan bilish jarayonida 
oladi. Bu jarayon o‘z ichiga ko‘p vosita va usullami: sezgi, idrok, 
xotira, tasavvur va eng muhimi, mantiqiy fikr, aql va nuqtai nazami 
oladi. Mana shu vositalar yordamida u fanni o‘rganadi.
Farobiyning ko‘rsatishicha, odam paydo bo'lgandan keyin dastaw al 
«oziqlantiruvchi quw at» vujudga keladi, uning yordamida ovqatlanish 
jarayoni amalga oshadi. So‘ngra shu bilan bo‘lgan sezgi a’zolari (turi) 
paydo bo‘ladi, ular yordamida xis, tasavvur, xotira vujudga keladi va 
shundan so‘nggina «xayol quvvati» yordamida kishi bilim va hunar 
egallaydi, xatti-harakat va xulq-atvordagi go‘zal narsalami amalga 
oshiradi, foydali narsalami zararli narsalardan farqlaydi. Farobiy inson 
(ruh) jonining bir tanadan boshqasiga ko‘chib yurishi mumkinligini 
inkor etadi va uni tan kabi individual «substansiyaning birligi» sifatida 
tushunadi. Uning fikri izchil emas edi. Bunday ikkilanish Aristotelga 
ham xos boMgan.
U bilishning ikki bosqichini — xissiy va xayoliy, aqliy bilishni bir- 
biridan farqlaydi. Odamni tashqi dunyo bilan bog'laydigan sezgining 
roliga to‘xtalib, Farobiy ularni sezgi a’zosiga muvofiq ravishda besh 
turga bo‘ladi. Sezgini dastlabki bilim manbai deb xisoblagan Farobiy 
buyumning aks etishi va in’ikosi o ‘sha buyumning o ‘ziga muvofiq 
kelsa, sezgi haqiqiy bo‘ladi, deydi. A w alo «odam aql va sezgi 
vositasida bilimga ega bo‘lishi» bilan hayvonlardan farqlanadi.»Aqliy 
quw at» borliqdagi narsalaming fikriy aks etishini o ‘zida ifodalaydi. 
Faol aql olam yaratilishining bosqichlaridan biri sifatida inson bilan 
boshlang‘ich sababni bog'lashga xizmat qiladi, boshlang‘ich sabab esa 
faol aql bilan bevosita va unga ta’sir ko‘rsatib turadi. Faol aql esa ruh, 
jon bilan bog‘lanadi, jon inson tanida mavjuddir. Shu tartibda «ilohiy 
hayot» xislatlari insonga o ‘tadi, natijada insonning mohiyati, bilimi,

---

uning aqli mangulik xislatiga ega bo'ladi. Farobiy mantiqiy fikriashning 
asosiy shakllari: tushuncha, hukm va xulosa chiqarishga katta e’tibor 
beradi. Farobiy fikriashning ayrim elementlarini faqat mantiq nuqtai 
nazaridan emas, balki tabiatshunoslik nuqtaiy nazaridan ham baholaydi. 
Farobiy tafakkuming eng murakkab jarayoni - xulosaga zo4r qiziqish 
bilan qarab, uni o ‘rganishga juda katta e ’tibor berdi.
Farobiyning gneseologik konsepsiyasi materiyani turli-tuman 
shakllarga ega va cheksiz harakatda bo'lgan jism, real borliq sifatida 
tushunuvchi panteistik tasawurlarga asoslanadi va bevosita undan ke­
lib chiqadi. Materiyaning oliy mahsuli inson bo‘lib, u aqlga va borliqni 
har tomonlama bilish qobiliyatiga egadir. Farobiy o ‘zining risolalarida 
inson psixikasi, bilish shakllari, jon va tananing munosabati mantiqiy 
fikriashning mohiyatiga katta e’tibor berdi.
Farobiy fikricha, insonning bilish, ruhiy qobiliyatlarini miya bosh- 
qaradi, yurak esa barcha a’zolami hayot uchun zarur bo‘lgan qon bi­
lan ta’minlovchi markaz vazifasini bajaradi. Barcha ruhiy quwatlar, 
jumladan, bilish qobiliyatining harakati muayyan a’zoga bogMiqdir. 
«Bu quwatlardan birortasi ham, — deb yozadi Farobiy, — materiyadan 
ajralgan holda yashay olmaydi». Ruh va tananing o ‘zaro munosabati 
masalasida Farobiy faqat Platonga emas, balki ko‘pchilik dinlarda keng 
tarqalgan ruhning ko‘chib yurishi haqidagi ta’limotga ham qarshi chiq­
di. «Ruh deb yozadi u, — Platon ta’kidlaganidek, tanadan oldin mavjud 
bo‘lishi mumkin emas, xuddi shuningdek, ruhning ko‘chib yurishi ha­
qidagi ta’limot tarafdorlari ta’kidlaganlaridek, u bir tanadan boshqasiga 
ko‘chib o ‘ta olmaydi».
Insonni tashqi dunyo bilan bog‘lovchi sezgining asosiy shakllarini 
to‘g ‘ri tavsiflab, olim xissiy bilishga katta e’tibor beradi. Uni borliq- 
ning tashqi xossalari haqida to‘g‘ri bilim berish manbayi deb qaray- 
di. Bu masalada Farobiy mutakallimlaming «sezgi adasxish manbai» 
degan tezislariga qarshi chiqadi. Ulaming bu tezisiga ko‘ra, haqiqat 
real narsalar va munosabatlarga mos keluvchi narsa emas, balki islom 
aqidalariga e’tiqod qilish natijasida qabul qilinadigan narsadir. 0 ‘rta 
isrda keng tarqalgan umumiy tushunchalarning tabiati haqidagi Platon 
va Aristoteldan boshlanuvchi ikki g ‘oyaviy oqimning bahsida Farobiy

---

umumiy g‘oyalarning birlamchiligi haqida Platon konsepsiyasiga qar­
shi chiqadi.
Farobiy real mavjud narsalami birlamchi deb, tushunchalar, 
g‘oyalami esa xususiyni umumlashtirish natijasida aqlda paydo 
bo‘ladigan ikkilamchi sifatlar deb hisoblab, nominalizm pozitsiyasida 
turadi.
Farobiy inson aqlining bilish qobiliyatlarini aniqlashga intilib uning 
mantiqiy tuzulishini batafsil tahlil qiladi. Shuni aytish kerak-ki, ru- 
honiylar mantiq bilan shug‘ullanishni keskin man etar, uni o‘rganish 
dindan chekinishga olib keladi, deb hisoblaydi lar. Farobiyning bilish 
haqidagi ta’limotida aql masalasiga keng o ‘rin berilgan. U aqlni bor­
liq mohiyatini bilishning muhim va asosiy vositasi deb hisoblaydi. Aql 
muammosini talqin qilishda ko‘plab qiziqarli to ‘g ‘ri qoidalar va faraz- 
lar bilan bir qatorda mistik va teologik narsalar ham uchraydi. Biroq 
0 ‘rta asr uchun harakterli bo‘lgan faqat Farobiyda emas, balki undan 
keyin mutafakkirlar (Ibn Sino, Ibn Rushd va boshqalar)da ham uch- 
raydigan dunyoviy ruh va dunyoviy aql, ularning o'lmasligi haqidagi 
talimot umuman mistik-idealistik boMgani holda teologik kategoriyalar 
shaklida ifodalangan qimmatli fikr — ratsional mag‘izga ham egadir.
Dunyoviy mh va dunyoviy aql individual ruh va aqlning paydo 
bo‘lishi va rivojlanishining sababi deb qaraladi va oqibatda individual 
ruh va aql tananing o'lishi va yo‘q bo‘lishi bilan yo‘qolib ketmaydi, 
balki dunyoviy mh va aql bilan qo‘shiladi. Insonning ruhi va aqli aba- 
diylikka ketadi, biroq hech qachon qaytib kelmaydi va qayta namo­
yon bo‘lmaydi. Ular tanani tark etib, go‘yo bir butunlikka birlashadi 
va har bir mh va aql hayotiylgida orttirilgan barcha ma’naviy narsa­
lar to‘planib hamisha barhayot va dunyoviy mh va aqlni tashkil etadi. 
Ruhning o‘lmasIigi haqidagi bu mistik qoidada ramziy formada inson 
bilimlarining to ‘planishi, insoniyat manaviy madaniyati jahon sivilizat- 
siyasining asta-sekin taraqqiyoti, dunyoning abadiyligi, inson zotining 
0
‘lmasligi, insonning mangu qayta tug‘ilib turishi, inson bilimlari va 
aqlining uzluksizligi haqidagi g ‘oyalar mavjuddir.
Farobiy aqlni din va dogmatikadan ustun qo‘yib, dunyoni bilish- 
da uning cheksiz imkoniyatlarini ko‘rsatdi. Uning ratsionalizmi tabi-

---

iy insoniy qobiliyatlarga asoslanib, qadimgi va 0 ‘rta asr tabiatshu- 
noslik yutuqlarini aks ettiradi hamda Platonning «xotirlash» haqidagi 
ta’limotiga, bilishning dogmatik metodiga, mutakallimlar va Gazzoliy 
tomonidan qo‘llab-quwatlangan diniy haqiqatga ko‘r-ko‘rona isho- 
nishga, payg4ambarlik va ekstaz nazariyasiga qarama- qarshi turadi.
Farobiy shahami ijtimoiy uyushishning oliy shakli deb hisoblaydi.U 
shaharni inson komolotiga — insoniyatning eng oliy va oxirgi maqsad­
ga erishishning zaruriy vositasi deb hisoblaydi. Farobiy kishilarni in- 
tellektual va axloqiy kamolotga, umumiy baxt-saodatga olib boruvchi 
o‘zining ideal jamoasini batafsil bayon etadi. Mutafakkir gumanist in­
sonni, uning qadr-qimmatini kamsituvchi qullikga keskin qarshi chiqdi. 
U doimiy urushlar boshqa mamlakatlarni bosib olishga asoslanuvchi ja- 
miyatni adolatsiz va johil jamiyat sifatida inkor etdi. Faylasuf o‘zining 
ideal jamoasida odamlami turli belgilariga qarab har xil guruhlarga 
bo‘ladi. Biroq u kishilaming diniy mansubligiga emas, balki tabiiy xu- 
susiyatlariga, qobiliyatlariga, avvalo, aqliy qobiliyatlariga hamda ilm- 
lami o‘rganish va hayotiy tajribani to‘plash jarayonida orttirgan bilim 
va ko‘nikmalariga katta ahamiyat beradi. U kamolotga erishish uchun 
xizmat qilishi lozim bo‘lgan ma’rifatga asosiy e’tibor beradi.
Farobiy asarlarida umumiy baxt-saodatga katta e’tibor beradi, ja- 
miyatning boshqa a’zolari uchun hamma sohada namuna bo‘ladigan 
eng donishmand boshliq tomonidan boshqariladigan ideal jamiyatda- 
gina ana shunday umumiy mukammal baxt-saodatga erishish mumkin. 
Farobiy fikricha, ijtimoiy takomilga va umumiy baxt-saodatga erishish 
ilm va ma’rifat yordamida hosil qilinadigan va erishiladigan yuksak 
intellektual va axloqiy fazilatlaming qo‘llanilishi tufayli amalga oshi- 
riladi. Ilm insonning tabiiy qobiliyati, uning aql yordamida bilingani 
tufayli kamolotga va baxt-saodatga erishish ham insonning o‘ziga, ja- 
miyatga va uning intilish irodasiga bog‘liqdir.
Farobiy aql va ilm yordamida mutakallimlar va umuman, islom- 
ning ortodoksal ideologiyasi tomonidan inkor etiladigan iroda erkinligi 
haqidagi g‘oyani har tomonlama asoslashga intildi. Haqiqiy baxt aql 
va ilm yordamida axloqiy kamolotga hamda borliqning mohiyati ha­
qida mukammal bilimga erishishdir. Shuni ham aytib o‘tish kerakki,

---

Farobiyning axloqiy qarashlari ham ratsionalistik harakterga ega, ax- 
loq bilim bilan asoslanadi va mustahkamlanadi, ular o‘zaro bog‘liqdir. 
«Bilim, - deb ko‘rsatadi Farobiy, - yaxshi xulq-atvor bilan bezalgan 
bo‘ lishi kerak. Daraxtdagi barcha shoxlar meva bilan yakunlangani 
kabi insonning bilimga intilishi ham axloq bilan yakunlanadi».
Farobiy aql, ilm, ma’rifatni baxt-saodatga erishishning asosiy vosi- 
talari deb hisoblaydi. Har qanday yovuzlik bartaraf etilgach, inson ruhi 
va aqli mohiyatni va barcha ezgu ishlami bilishda eng yuksak daraja, 
dunyoviy ruh va dunyoviy aql bilan qo‘shilgan paytda boshlanadi. Har 
bir avlod o ‘zidan so‘ng qandaydir qimmatli yuksak narsalami qoldira- 
di, u umumiy baxt-saodatga qo‘shilib, uni boyitadi. Har bir kishi tomo­
nidan erishiladigan barcha yaxshi ezgu intellektual va axloqiy fazilatlar 
uning baxt-saodati hamda insoniyat axloqini yanada takomillashtirish- 
ga qo‘shgan xissasidir. Har qanday odam o‘z maqsadiga yerdagi ha­
yotda erishishi mumkin, uning eng yaxshi orzu-umidlari mangudir. Fa­
robiyning umumiy va mukammal baxt-saodati haqidagi g'oyalarining 
ratsional ma‘nosi shundan iborat. Biroq bu g ‘oya o‘ta mistik shaklda 
ifodalangan.
Farobiy yerdagi hayotda baxt-saodatga va kamolotga erishish im- 
koniyatlarini ta’kidlab, mutakallimlar va umuman, islomning» jannat- 
dagi farog‘at» haqidagi ta’limotga asoslangan narigi dunyodagi hayot 
va baxt-saodatni «xom hayol», «odamlami qo‘rqitish uchun o‘ylab 
chiqarilgan narsa», «bir guruhga qarshi boshqasining foydasi uchun 
to‘qilgan nayrang, fisqu-fasod» deb e’lon qiladi
Baxt-saodatga erishuv haqida. 
Insoniy xislatlar xalqlarda va sha- 
harliklarda paydo bo‘lar ekan, ularning yordamida insonlaming avval­
gi hayotlarida dunyo baxt-saodati, so‘nggi hayotlarida esa eng so‘nggi 
darajada baxt-saodat hosil bo‘ladi. Bu insoniy xislatlar 4 guruhga 
bo‘linadi: nazariy fazilatlar, tafakkur fazilatlari, yaralma fazilatlar va 
amaliy san’at fazilatlari.
Nazariy fazilatlar to‘g‘risidagi bilim, bu shunday bilimdurki, un­
dan eng so‘nggi yakunlovchi maqsad-muddao ko‘zda tutiladi, ya’ni bu 
ilm orqali barcha narsalami o ‘z ichiga olgan mavjudotni va faqatgina 
aql yordamida bilinadigan predmetlar haqida tushunchani hosil qilish

---

ko‘zda tutiladi. Bu ilm shunday ilmdurki, uning yordamida insonlar to­
monidan bilib olinadigan narsalar boshda kishiga tushunarli bo‘lmaydi, 
kishi narsaning qanday qilib va qayerdan kelib chiqqanini bilmaydi va 
sezmaydi.
Mana bu nazariy fazilatlar bilimi haqida boshlang‘ich m a’lumotdir. 
Nazariy bilimlardan hosil qilinadigan tushunchalar uzoq va chuqur 
tushunish, tekshirish, kasb-ijod, ta’lim olish va boshqalarga ta’lim 
berish yo‘li bilan qo‘lga kiritiladi. Boshlang‘ich ma’lum bo‘lgan nar­
salar bu nazariy bilimlar muqaddimasidir. Bu muqaddimada ham nar­
salaming qayerdan va qanday sharoitda chiqib kelishini bilish uzoq 
tekshirish, kashf-ixtiro etish, o ‘rganish va o ‘rgatish yo‘li bilan hosil 
boMadi.
Bilinishi ta’lim va tekshirishni talab qilgan narsalar shunday nar- 
salarki, ular boshda majhul (noaniq) narsalar bo‘lib ko‘rinadilar. Ular 
ustida chuqur tekshirish o ‘tkazilsa va shu majhul narsalami aniqlab bi­
lish ustida ish olib borilsa, narsa yoki predmet inson uchun eng foydali 
va ayni muddao bir narsa bo‘lib chiqadi. Agar shu tekshirish, kashf- 
ixtiro natijasida, shu narsalar haqida bir turli tushuncha, fikr va bilim 
hosil bo‘lsa, demak, kutilgan hamma maqsad va muddao hosil bo‘lgan 
bo‘ladi. Bu yerdagi maqsad-muddao esa shu majhul narsa haqida bir 
turli ma’lumot, fikr, e’tiqod va to‘la ishonchga ega bo‘lishdir.
Bizda ba’zan, shu tekshirgan narsamiz haqida gumon aralash bir 
turli ishonch va qanoat hosil bo‘ladi, ayrim hollarda esa, ehtimol, shu 
narsa haqida ikkilanish, hayronlik ham paydo bo‘ladi. Bir maqsad 
yoMida aqidalaming turlicha bo‘lishi, yo‘lning turli ravishda bo‘lishiga 
sabab bo‘ladi va yo‘lning bir xilda bo‘lishiga imkoniyat bermaydi. 
Chindan ham yagona maqsad yo‘lida aqidalar turlicha bo‘lsa, yo‘llar 
ham turlicha bo‘lishi kerak. Ammo biz yo‘llaming turlicha ekanligini 
bilmaymiz va ulaming o‘rtalaridagi farq (ayirma) lami yaxshi tushun- 
maymiz, balki biz har xil maqsadlarga shu bir turli yo‘ldangina bora- 
miz, deb o‘ylaymiz.
Maqsadga yetish uchun, yo‘lning qaysi xilda va qanday holda 
ekanligini yaxshi tushunib olib, so‘ngra shu y o ig a kirish kerak. Toki 
bu yo‘l bizga narsaning kayfiyati haqida to‘la va qanoatlik m a’lumot

---

bag‘ishlasin, gumon bilan narsa haqida hech qanday bilimga erisha ol- 
maymiz...
Asosiy maqsad (ya’ni baxt-saodat) tomon boradigan y o ‘limizni 
aniq belgilab olmasdan, chuqur tushunib yetmasdan va shu yo‘lning 
chinakam baxt-saodatga tomon olib boruvchi yo‘lmi yoki u sox- 
la yo‘lmi, bu to ‘g ‘rida aniq m a’lumot yoki bilimga ega bo‘lmasdan 
turib, ancha taraddudlanib qolamiz va nihoyat shu yo‘llardan biri- 
ni asosiy kasb-hunar, kashf va ijodiy mashg‘u!otdan iborat bo‘lgan 
yo‘Ini, basharti bu yo‘l bizning tabiiy-tug‘ma qobiliyatlarimizga 
to‘g ‘ri kelsa, tanlab olamiz va shu yo‘ldan ketamiz. Agar bordi-yu, 
biz o ‘rgangan bilim shu yo‘llarni bir-biridan ajratib olishga qodir va 
yctarli bo‘lmasa, u vaqtda biz boshlang‘ich muqaddimaning qaysi 
hoi va sharoitida, qaysi xilda vujudga kelishidan to ‘la xabardor va 
bu to‘g ‘rida to‘la qanoatga ega boMishimiz kerak. Toki muqaddimani 
chuqur tushunib va o‘zlashtirib olmoqchi bo'lgan kishida, shu muqad- 
dima haqida to‘la va ishonchli bir aqida hosil bo'lsin va u shubhasiz- 
ochiqdan-ochiq haqiqatni ko‘rsin.
Boshlang‘ich muqaddima qaysi hoi va sharoitda vujudga kela- 
di va uning tartibi qaysi xilda tuziladi, degan savolga javob topmoq- 
chi bo‘lgan hamda bu muqaddimani o‘zlashtirmoqchi boMgan kishi, 
ba’zan, haqiqiy yo‘ldan adashadi va shu muqaddima haqidagi fikr, mu- 
lohazada hayronlikka tushadi, hatto o ‘zi bilishga intilayotgan haqiqat- 
ning ham nimaligini bilmasdan qoladi. Shuning uchun u boshlang‘ich 
muqaddimaning qaysi tartibda va qaysi hol-sharoitda vujudga kelishini 
mulohazada hayronlikka tushadi, hatto o ‘zi bilishga mujmal maqsad va 
g‘oyalar ketidan yuradi, asossiz va haqiqat bo‘lmagan bilimlami haqi- 
qat deb biladi, haqiqatning o ‘ziga emas, haqiqat bo‘lib ko‘ringan xayo- 
liy obraziga erishadi va ergashadi.
Mana bu hoi va sharoitlaming hammasini ochiq-oydin tushunib 
yetgandan keyin biz birga ishga kirishamiz, mavjudotni bilishga va 
o‘rganishga boshlaymiz. Bu o'rganish bizning o‘zimizning chuqur teks- 
hirishimiz yoki boshqa birovdan o‘rganishimiz orqasida hosil bo‘ladi. 
Yuqorida aytib o‘tilganidek, narsa (predmet)laming haqiqat va mohi- 
yatiga tushunib yetish uchun qanday o‘rganish, narsa haqida qanday

---

holda va qaysi tartibda ta ’lim olishning yo‘lini bilmaymiz va tushun- 
maymiz. Agar shulaming hammasini bilib-tushunib olsak, unda biz, 
bilib olgan narsaning ilmmi yoki shubhami, narsa o‘zi chindan ham 
bormi, narsami, yoki u narsaning xayolda aks etgan timsolimi, ajratib 
olishga qodir bo‘lamiz. Shuningdek, birovdan o ‘rgangan va birovga 
o ‘rgatganlarimizni sinab, imtihon qilib ko'rishga ham qodir bo‘lamiz.
Biz endi kamolotga (ya’ni yetuk baxt-saodatga) erishuv yo‘lida in­
sonning qiladigan ishi, harakati, qobiliyatlari va shu aqliy boshlang‘ich 
to‘g ‘risida chuqur fikr yuritamiz, fikr yuritish protsessida tabiatdan 
tashqarida bo‘lgan mavjudotga qaraymiz va ishni shundan boshlaymiz. 
Tabiatdagi hodisalami bilishda qanday yo‘l tutgan bo‘lsak, tabiatdan 
tashqari mavjudotami tekshirishda ham shu yo'ldan boramiz. Biz tabi­
atdan tashqari narsalaming boshlang‘ichi va vujudlarini o ‘rganib borar 
ekanmiz, nihoyat, boshlang‘ich bo‘lmagan va boshlang‘ichi bo‘lishi 
mumkin bo‘lmagan vujudga yetib borganimizni o ‘zimiz bilmasdan 
qolamiz. Bu vujudga: «bu vujud nima», «bu vujud nimadan paydo 
bo‘ldi», «vujud nima uchun kerak?» degan savol qo‘yib bo‘lmaydi, 
balki bu vujud yuqorida eslatib oHilgan hamma mavjudotlarga eng bi­
rinchi boshlang‘ich bo‘ladi va u: «u bilan», «undan», «u o‘zi mavjud» 
bo‘lib qolaveradi, u shundayki, uning xislatlarida kamchilik yo‘qdir, 
balki u mukammal xislatlari bilan mavjudotga boshlang‘ich b o ia d i...
Bundan keyin biz insonni o ‘rganishga kirishamiz va insonning in­
son bo‘lishidan kutilgan maqsad va muddaoni o ‘rganamiz va shuning 
natijasida insonning nima va qanday narsa ekanligini bilib-aniqlab ola- 
miz. Shundan keyin biz insonni hozirgi shu kamolotga erishtirgan va 
shu kamolotiga sabab bo‘lgan, unga erishish uchun yordami tekkan 
narsalami o‘rganishga boshlaymiz. Bu narsalar esa, xayr-ehsonli ishlar, 
go‘zal Insoniy fazilatlar bo‘lib, bu fazilatlami insonni shu kamolotga 
erishuvdan mahrum qiladigan salbiy xislatlami o ‘rganish y o ii bilan aj­
ratib olamiz. Bu salbiy xislatlar har turli yomon odatlar, nuqsonlar va 
yomon-buzuq harakatlardir.
Biz bu yomon odatlar, nuqsonlar va jirkanch harakatlaming nimali- 
gi va ulaming qandayligi, qayerdan va qaysi sabab-illatlarga ko‘ra chi- 
qib ketganligining asosiy omillarini bir-biridan ajratib bilguncha qadar

---

vii ilm-bilim nuqtai nazaridan ular haqida chuqur ma’lumot hosil qil- 
gunga qadar, avvalo, shu odatlar, nuqsonlar va yaramas harakatlar bilan 
tanishib o ‘tamiz.
Mana bu tanishishga «madaniy bilimlar» deb nom beramiz. Bu bi- 
lim yoki ilm shunday narsalarni o‘rgatuvchi ilmki, uning yordamida 
shahar xalqlari va shaharlik bo‘lmagan xalqlami o‘z ichiga olgan, ya’ni 
inson olamiga xos bo‘lgan barcha xislatlarni o ‘zida umumlashtirgan 
odamzod jismida har turli a’zolar kabi, (umumiy xususiyatlar) kishiga 
ma’lum bo‘ladi. Bu a ’zolar o ‘z vazifasi, fimksiyasi va inson hayotida 
tutgan o‘mi jihatidan birinchi, ikkinchi va shu tartibda boshlang‘ich 
vazifani o ‘taydilar. Olamda ham avvalo birinchi boshlang‘ich, undan 
keyin ikkinchi boshlang‘ich, ikkinchidan so‘ng uchinchi va hokazo, 
moddadan bo‘lgan har bir predmet o ‘z vujudi jihatidan eng oxirgi mar- 
tabada bo‘lgan o ‘z boshlang‘ichini ta’qib etib kela beradi. Shuningdek, 
shahar xalqlari va shaharlik bo‘lmagan boshqa xalqlami o ‘z ichiga ol­
gan jamiyatda ham bu xalqlaming turli tomondan, ya’ni birlashuvi jiha­
tidan birinchi, undan keyin ikkinchi, uchinchi va hokazo boshlang‘ich- 
lar bo‘lib, oxirgi madaniy yoki insoniy martabaga yetkunga qadar bu 
boshlang4chlar bir-birini ta’qib etib boradi va nihoyat, hamma narsani 
o‘z ichiga olgan olam, dunyo qiyofasidagi o‘z o ‘xshashini topadi, ya’ni 
olamda vujudga kelishi mumkin bo‘lgan mukammal yetuk jamoa obra- 
zini yaratadi. Bu kamolot nazariy bilimlarni o ‘rganish asosida vujudga 
keladi.
Kashf etilgan predmet eng so'nggi darajada chuqur bilimga va o‘z 
vujudini bizga namoyon qilgan bo‘ladi. Predmetlami o ‘rganmoqchi 
bo‘lganimizda va ulami ijod etishda hatto ular ichida shundaylari uch- 
raydiki, ular ehtimol chindan ham xayrli, ehtimol zararli yoki, ehtimol 
xayrliligi gumon predmet bo‘ladi. Agar shu o ‘rganilgan, kashf etilgan 
predmetlar o‘taketgan ma’nfaatli bo‘lsa, demak ular go‘zal va yaxshi 
harakatimiz natijasidir. Agar bordiyu o ‘taketgan zararli bo‘lib chiqsa 
fikrlash nadijasida kelib chiqqan bu predmetlar zararli, qabih va bu- 
zuq harakat va ishlaming natijasidir, bordi-yu, o ‘rganiladigan narsa 
o4aketgan xayrli predmetlar deb gumon qilinsa, demak shu predmetni 
qo‘lga kiritishga qaratilgan harakatlar ham xayrli deb qabul qilinadi.

---

Fikriy quvvatlar mana shu yaxshi-yomonlik etibori bilan ikki qism- 
ga bo‘linadi: Fikriy fazilat — fikriy quw at. Fikriy fazilat shuki u bilan 
o ‘taketgan ma’nfaatli predmetlar bilinadi va ixtiro etiladi. Fikriy quv- 
vat shuki, uning bilan o‘taketgan zararli narsalar kashf va ixtiro qilina­
di. Shuning uchun bu faoliyatni fikriy fazilat deb emas, balki keyingi 
nom bilan fikriy q u w at debgina atash kerak. Fikriy fazilat yordami­
da sodir bo‘ladigan narsa kashf va ixtironing sifatiga qarab o ‘taketgan 
foydali va go‘zal bo'1 ishi mumkin. Chunki, odatda go‘zal va manfaatli 
ish-harakatning o ‘zi ham yaxshi fazilatdur, o‘taketgan foydali narsa esa 
g‘oyatda go‘zal hamdir. Mana bu fikriy fazilat madaniy (ya’ni ijtimoiy) 
fikriy fazilatdir. Bu fikriy fazilatning vujudga kelish yo‘llari va uning 
shakllanish muddati (hammaga) umumiydir. Ammo fikriy fazilat na- 
tijasida kashf etilgan har qanday narsa uzoq vaqtgacha qoladimi yoki 
qisqa vaqt ichida yo‘qoladimi, uni biz madaniy (ijtimoiy) fikriy fazilat 
natijasi deymiz.
Kimki eng go‘zal va foydali narsani kashf etish fazilatiga ega 
bo‘lsa, kashf etgan narsasi chindan ham o ‘zining istagiga va boshqa 
birovning istagiga muvofiq yoki uni boshqalaming xoxishiga muvofiq 
deb gumon qilinsa, kashf yoki ijod etilgan narsa haqiqatdan hayrli va 
foydalidir. Lekin mana shu quw at, ya’ni boshqalar uchun shu xayrli 
murod chinakam odam (bo‘lishdir). Manzil yoki san’at (kasb-hunar) 
har soat va har kun o‘zgarishi bilan yangi xususiyat kasb etadi. Chunki 
kasb-hunar (san’at)ga yaqin turgan kashfiy q u w at yoki fikriy fazilat­
ning muddaosi insonga foydali narsalar ixtiro etishdir. Shuning uchun 
fazilatni o4rganganda quw atda eng kuchli bo‘lgan komil fazilatning 
yoki hamma fazilatlami o ‘z ichiga olgan tugal fazilatni tanlash va 
o ‘rganish kerak. Ba’zan shunday bo‘ladiki, mana shu (kasb-hunar) fa­
zilat quw atda boshqa hamma fazilatlarning eng kuchlisi va mukamma- 
li bo‘ladi. Bu shunday ulug‘ fazilatki, inson uni egallash uchun boshqa 
hamma fazilatlari - ijodiy faoliyati, tug‘ma fazilatini ham ishga solishi 
kerak.
Bu fazilatlarning raisidir, raislikda undan o ‘tadigan fazilat yo‘q va 
bo‘lmaydi. Odam, mana shu fazilatini boshqa o‘zining ju z’iy, ya’ni 
tug‘ma fazilati bilan takomillashtiradi. Masalan, lashkarboshida harbiy

---

Nii’natga oid eng go‘zal va foydali narsalami kashf etish fikriy fazila- 
li boMishi bilan bir qatorda, unda askarlikka va umumiy odamzodga 
liuilluqli bo‘lgan umumiy tug‘ma fazilatning b o iish i ham kerak. Chu - 
iionchi, shu umumiy tug‘ma fazilat tufayli amalga oshiriladigan ish 
liarakatlami to ‘la bajarmoqchi b o ig an odam harbiy kishi boMgani uc- 
liun harbiy san’atga mos bo‘Igan fazilatini ishlatadi. Masalan, shijoat 
< liinakamiga shijoat bo‘lsin uchun askarlarda bo'ladigan shijoatga xo. 
Icl-harakatlarini ishlatadi. Shuningdek, (madaniy) mol-davlat egasida 
l»«>*lgan fikriy fazilat faqat mol -avlatni q o ig a kiritish uchun eng qulay 
va manfaatli yo‘llami izlab topishdir. Uning tug‘ma fazilati kishilar- 
nlng qo4idagi mol-dunyoni o ‘z qo‘liga kiritishga qaratilgan qobiliya- 
lini ishlatishdan iboratdir. Bu qobiliyat ham kasb-hunar holida bo'lishi 
mumkin (kasbi va xizmatiga qarab).
Insonda ma’lum kasb-hunar fazilati raislik qiladi va bu san’at (yoki 
kasb-hunar) shunday san’atki, uni yuzaga chiqarish uchun unga mu- 
vofiq tushadigan hamma ish-harakatini, demak, hamma san’atlarda 
!>o‘ladigan usul va harakatlarni qo‘llamasdan ilojimiz yo‘q. Demak, 
bu san’at insondagi barcha san’atlaming boshlig‘i, kasb-hunar fazi- 
latlari ichida eng kuchlisi, quvvatda ham boshqa hamma san’atlaming 
kuchlirog‘i. Uni amalga oshirishga yordam beruvchi tug‘ma fazilat esa 
«juvvatda hamma fazilatlaming eng zo‘ri va kattasidir. Mazkur san’atni 
hoshqa turli san’atlar takomillashtiradi. Unda qandaydir bir yetish- 
inovchilik bo‘lsa, boshqa san’atning ish va harakati bilan bajaradi. Ma- 
Nalan, lashkarboshilik san’atini olaylik, bu san’at askarlarga rahbarlik 
qilish san’ati bo‘lib, bu san’at shunday bir san’atki, unda hech so‘zsiz 
boshqa san’atlarda ishlatiladigan ish-harakat va usulni qo‘llash yo‘li 
bilan maqsadga yetiladi. Shuningdek masalan, shahar moliya san’atini 
olaylik, bu san’atda mol dunyoni qo‘lga kiritish yo‘lida kutilgan ham- 
ma maqsad va muddaoga erisxish uchun boshqa juz’iy san’atlaming 
isli usullari qoilaniladi.
Quvvati jihatidan eng kuchli bo‘Igan fikriy fazilat bilan kuchli 
1иц‘т а fazilat bir-biridan ajralmaydi. Fikriy fazilat (o‘z navbatida) 
iut/ariy fazilatga bo‘ysunmasligi mumkin emas. Fikriy fazilat naza- 
i iy l'a/.ilatdan ajramasligi uchun, u tug‘ma fazilatning inson san’at

---

(kasb-hunar) fazilatlari ichidagi eng kuchlisi bilan bog‘Iiq va ajrala- 
magan holda bo'lishi lozim. Aks holda keyingi ikki fazilat (tug‘ma 
va san’atga oid) to ‘la va mukammal bo‘lmaydi va ularni takomillash- 
tirish ham qiyin bo‘ladi. Tug‘ma fazilat insonda ustun (rais) fazilat 
bo‘lsa, u mukammal nazariy fazilatga aylangandan so‘ng, shu ma’qul 
nazariy fazilat vositasi bilan fazilatlarni ayira bilish va ular yorda­
mida kutilgan predmetni kashf etish va hosil qilish mumkin bo‘lib 
qoladi.
Tug‘ma fazilatlardan boshqa yo‘l bilan tug‘ma fazilatni kashf va ix­
tiro etishga qodir bo‘lgan fikriy fazilat egasiga, shu fikriy fazilat tug‘ma 
fazilatdan afeal, ortiqroq bo‘lib ko‘rinadi. Fikriy fazilat tug‘ma fazilat- 
dan ajralgan bo‘lsa, fikriy fazilatning o ‘zi bilan tug‘ma fazilatni qo‘lga 
kiritish va yaratish mumkin emas. Agar tug‘ma fazilat fikriy fazilatdan 
uzoq, undan ajralgan bo‘lsa, uni fikriy fazilatga yaqinlashtirish, unga 
bo‘ysundirish lozim.
Yaxshi (foydali fikriy fazilat - M.X), buyuk g'oya egasi bo‘lgan 
kishi, mana shu fikriy fazilat yordamida, mana shu tabiiy va tabiat­
dan mavjud fikriy fazilatga yaqin turgan fazilat — iroda — xoxish or­
qali ifodalanuvchi tug‘ma fazilatni turtib chiqaradi. Lekin shu tabiiy 
fazilat qaysi xilda, u chindan ham iroda-xoxish orqali ifodalanuvchi 
fazilatmi yoki yo‘qmi, tekshirib ko‘rish kerak. U iroda fazilat qiyofa- 
sidagi boshqacha bir fazilatdir. Masalan, tilsiz hayvonlarda topiladigan 
instinktiv odatni olaylik. Chunonchi, sherda shijoat, tulkida ayyorlik, 
bo‘rida dahshat, hakkada o‘g ‘rilik deyilganidek, insonda ham tabiiy 
shunday bir malaka (instinktiv - M.X) odat bor. Bu instinktiv odat in- 
songa o‘zidagi tug‘ma kuchlami fazilatlar tomon yo‘naltirib yuborish- 
ga to‘sqinlik qilmaydi. Hech shubhasiz, inson avvalo, harakat qiladi 
va harakatning yengil bo‘lishini, keyinchalik shu harakatning bekorga 
ketmasligini istaydi. Bordi-yu, inson o‘z tevaragidagi jamiyat ichida, 
boshqalarga qaraganda qo‘rqoqroq bo‘lsa, yuqorida aytib o ‘tilganidek, 
undagi bu qo‘rqoqlik yoki narsadan xavfsirash unga malaka yoki ins­
tinktiv odat bo‘lib qolgan bo‘lsa, bu odat unda tabiiy bir necha maro­
taba takrorlanadi.
2. Sharq mutafakkirlari asarlarida psixologik qarashlaming mazmuni.

---

VII asrning oxirlarida Movarounnaxr xalqlari asta-sekin arab 
xalifaligi qaramog‘ iga о 4a boshlaydi. Islomning har jihatdan mustahkam 
Joriy etilishi esa asosan IX asrning I choragida boshlangan. Shuning 
uchun ham Movarounnahr allomalari arab musulmon madaniyati 
bilan faqat IX asming boshidan tanisha boshlaganlar. Chunonchi, 
Muhammad al-Xorazmiy va Ahmad al-Farg‘oniy Bag‘dod akademiyasi 
«Dorul hikma»ga IX asrning 16-20-yillarida kelgan lar. Shu vaqtdan 
boshlab 0 ‘rta Osiyo fani, falsafasi, adabiyoti va madaniyati tarkibida 
mustaxkam bosqich sifatida, ya’ni O 'rta Osiyo mahalliy madaniyatining 
yangi bosqichi sifatida shakllana boshlagan edi.
Demak, arab madaniyati va Islom dinining 0 ‘rta Osiyo xalqlari 
madaniyatiga, ruhiyatiga ta’siri haqida ham xuddi mana shu 
vaqtdan boshlab gapirish mumkin. Islomning oOrta Osiyo xalqlari 
ruhiyatidagi ilmi, tafakkuri, dunyoqarashlari roli haqida qisqacha 
to‘xtalamiz.
Bu muammoni bir qancha harakterli yo‘nalishlari bo‘yicha qo‘yish 
mumkin. Bular: Movarounnahr xalqlarining islomga qadar bo‘lgan 
madaniyati va unga islomning munosabati, bu xalqlar madaniyatiga 
islomning kirishi, keyin shakllangan islom ruhiyati, madaniyatining 
o ‘ziga xos xususiyatlari, maorif, ta’lim, tarbiya, dunyoviy fanlar, 
ilohiyot, falsafa, adabiyot, axloqiy-huquqiy hayot va uni islom qoidalari 
asosida boshqarish, me’morchilik va boshqalardan iborat. Bulaming 
hammasida islom ijobiy rol o ‘ynaydi. Busiz u jamiyatda o‘z o ‘mini va 
ko‘p asrlar davomida kishilaming turmushi, ruhiyati va ongiga ta’sirini 
saqlab qola olmagan bo‘ lar edi. Islomning tarqalishi xalqlaming islomga 
qadar bo‘lgan madaniyati, diniy mafkurasi, otashparastlik, buddiylik, 
inazdakiylik, moniylik bilan bog‘liq bo'lgan dunyoqarashlari yo‘q 
qilingan edi.
Mazkur davrlarda Sharqda ham ilk psixologik qarashlar yuza­
ga keldi. Sharqda psixologik qarashlaming paydo bo‘lishida buyuk 
Sharq mutafakkirlarining roli katta bo‘lgan. Ular orasida Al-Xorazmiy, 
Al-Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek 
kabilar o‘zlarining inson psixikasi va yosh avlodni tarbiyalashga doir 
boy fikrlar va qarashlarini meros sifatida qoldirganlar.

---

Ular orasida, ayniqsa, Abu Ali ibn Sinoning mantiq, metafizika, 
tabiiy fanlar, ayniqsa,, tibbiyot haqidagi fikrlari o ‘sha davr ilmiy ta- 
raqqiyotiga katta xissa qo‘shdi. U maxsus psixologik muammolar bi­
lan shug‘ullangan olimlardan biridir. Uning ruh, asab tizimi haqidagi 
qarashlari katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, Abu Ali ibn Sinoning tem­
perament xususiyatlariga qarab yondasxish zarurligi haqidagi fikr­
lari ming yildan so‘ng ham zamonaviy psixologiyada o ‘z qimmatini 
yo‘qotmagan. Abu Ali ibn Sino dunyoda birinchi bo‘lib psixoterapevtik 
usullami qo‘Ilab ko‘rgan olimlardan biridir.
Abu Ali ibn Sinoning psixologik qarashlari. Ibn Sino 980-yili 
Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog‘ida tug'ildi. Yosh Ibn Sinoning 
Buxorodagi hayoti uning ilm jihatdan shakllanishiga katta ta’sir 
ko‘rsatdi. 999-yilda Buxoro Qoraxoniylar tomonidan bosib olindi. Ibn 
Sino 1002-yili Xorazmga ketadi. Bu yerda o ‘z davrining yetuk olimlari 
bo‘lgan Abu Rayhon Beruniy, Masixiy, ibn Irok, Abu Xayr Hammor 
kabilar bilan muloqotda bo‘ladi. Mahmud G ‘aznaviy bosqinchilik 
urushlarini kuchaytirib, Xorazmga hujum qila boshlagach, G ‘aznaviy 
ta’qibidan qochib Ibn Sino Eronning turli shaharlarida yurishga 
majbur bo‘ladi. Umrining yarmida Hamadonda saroy tabibi va vazirlik 
lavozimida xizmat qilib, shu yyerda 1037-yil 18-iyunda 57 yoshda 
vafot etadi.
Ibn Sino 450 dan ortiq asar qoldirdi, shulardan 190 ga yaqi- 
ni falsafa, mantiq, psixologiya, axloqshunoslik va ijtimoiy-siyosiy 
masalalarga bag‘ishlangandir. Bizgacha Ibn Sino asarlarining 242 tasi 
yetib kelgan. Ibn Sinoning bilish haqidagi ta’limoti, xususan, xissiy 
bilish sezgilar, sezgi haqidagi fikrlami uning «Tib qonunlari» asarida 
inson fiziologiyasi va psixologiyasi asosida talqin etiladi. Ibn Sino 
sezgini tashqi va ichki sezgilarga ajratdi. Tashqi sezgi insonni tashqi 
olam bilan bog‘laydi, ular 5 ta — ko‘rish, eshitish ta’m-maza bilish, hid 
va teri sezgisi. Bular insonning ma’lum organlari - teri, ko‘z, og‘iz, 
burun, quloq bilan uzviy bog‘Iiq.
Ichki sezgilar — bu umumiy taxmin etuvchi, ifodalovchi, eslab 
qoluvchi (xotira), tasavvur etuvchi sezgilardir. Bu ichki sezgilar tashqi 
sezgilar asosida shakllanib, tashqaridan olingan ayrim sezgilarni

---

umumlashtirish, uni qabul etish, xotirada saqlash, so‘ng tasavvur etish 
uchun xizmat qiladilar. Tibbiyotni chuqur o‘rganish asosida Ibn Sino 
miyani barcha sezgilardan boruvchi nerv markazi, umuman, inson nerv 
sistemasining markazi ekanligi haqidagi ta’limotni olg‘a surdi.
Inson tana va jondan tashkil topadi, miya jonni boshqarib turuvchi 
markazdir. Ibn Sino fikricha, o ‘simliklar va hayvonlar, inson ham qan­
daydir o ‘ziga xos ichki kuchga - jonga egadir. Inson joni - eng oliy va 
yetukdir, ya’ni u fikrlash xislatiga egadir va mavhum tushunchalami 
o ‘zlashtirish, maqsadli harakatlami amalga oshirish qobiliyatiga egadir. 
Aql inson jonining oliy darajadagi ifodasidir.
Mavjudotning mohiyatini bilish inson joni, tafakkurining dunyo­
viy aql bilan qo‘shilishi asosida vujudga keladi, ya’ni dunyoviy aql 
inson aqlining faolligini, bilishdagi muvaffaqiyatlarini ta’minlaydi. 
Inson bilimlarining hammasi ham tashqi sezgilar yordamida qo‘Iga 
kiritilmaydi, boshlang'ich sezgi orqali bilib bo‘lmaydigan aksiomalar, 
aqidalami inson tafakkuri dunyoviy aqldan oladi. Ya’ni dunyoviy aql 
inson aqlining to‘la va barkamol bo‘lishi uchun imkon yaratadi. Dun­
yoviy aql insonda aqliy kueh va muhokama, mulohaza quvvatlarining 
shakllanishida ishtirok etadi. Bu q uw at esa insonga xos bo‘lgan 
mantiqiy tafakkur vujudga kelishida hal etuvchi rol o‘ynaydi.
Abu Rayhon Beruniyning psixologik qarashlari. 
Beruniy 973- 
yili Xorazmning qadimgi poytaxti Kot shahrida dunyoga keldi. U 995- 
yili Xorazmda ko‘tarilgan mojarolar sababli u yerdan chiqib kyetishga 
majbur bo‘ladi va Eronning Ray shahriga kelib yashaydi. Sulton 
Mahmudning Hindistonga qilgan yurishlari natijasida Beruniy hind 
olimlari bilan bevosita munosabatda bo‘ladi va hind tarixi, madaniyati 
va fanlariga bag‘ishlangan bir necha kitoblami yozib qoldiradi.
Beruniy 1048-yilda G ‘aznada vafot etadi. U o ‘z umri davomida 
152 asar yaratdi. Shulardan eng mashhurlari «Qadimgi xalqlardan 
qolgan yodgorliklar», «Geodeziya», «Minerologiya», «Saydana»dir. 
Beruniy insonlar o ‘rtasida tafovut borligi haqida gapirar ekan, u faqat 
tashqi farqlar to ‘g ‘risida fikr yuritadi. Uning fikricha kishilarning ichki 
tuzilishi barchada umumiydir. Beruniy fikricha inson hayvondan aql 
bilan farq qiladi. Lekin mutafakkir insonning hayvondan tubdan farq

---

qiladigan bu xususiyati qanday paydo bo‘lganligini tushuntirganda, 
xudoga murojaat qilib, insonni xudo azaldan shunday yaratgan, 
deydi.
U insonning jismoniy tuzilishi va butun hayotini aniqlashda 
geografik omilning roli haqida ajoyib fikrlami aytadi; «... (odamlar) 
tuzilishlarining rang, surat, tabiat va axloqda turlicha bo‘lishi faqat- 
gina nasablaming turlichaligida emas, balki tuproq, suv, havo va 
Yer (odam yashaydigan joylar)ning turlichaligidan hamdir». Hatto 
tillarning turlichaligi ham geografik sharoitlarga bog‘liq, deb qaraydi 
va «tillarning turlicha bo‘lishiga sabab odamlaming guruhlarga ajralib 
ketishi, bir- birlaridan uzoq turishi», deydi.
Beruniyning ruhiy va moddiy ehtiyojlaming roli haqidagi fikri ham 
o 6sha davr uchun nihoyatda qimmatli edi. U jam iyat yuzaga kelishida 
kishilaming moddiy ehtiyojlarining o‘mini ko‘ra oladi. Ehtiyojlar 
ovqat, kiyim-kechak va hokazoni qondiruvchi zamriyatlar kabi moddiy 
omillar insonlami birgalikda yashashga da’vat etadi ehtiyojlar turli- 
tuman va son-sanoqsizdir. Faqat ularni bir qancha kishilar birgalikda 
ta’minlay olishlari mumkin. Buning uchun kishilarda shaharlar tashkil 
etish zarurati tug‘iladi».
Beruniy, odam ehtiyojining ko‘pligi, himoya qilish quroliga ega 
boMmaganligi, bir-birini dushmandan himoya qilish zarurligi, o ‘zini 
va boshqalami ta’minlash uchun biror ishni bajarishi lozim bo‘lganligi 
tufayli o‘z qarindosh-umg‘i bilan jamiyatda birlasxishi lozim, degan 
xulosaga keladi. Ulaming birgalikdagi turmushi insonni haqiqiy 
qudratga, uning ehtiyojlarini qondirishga olib kelmaydi, buning uchun 
mehnat qilish ham zarurdir. Beruniy inson boshqa odamlaming baxt- 
saodati haqida doim o ‘ylashi kerak, deydi va shunday yozadi: Muayyan 
vazifalami bajarish zarurati inson faoliyatining bir umrga yashash 
qoidasidir». Bu fikmi davom ettirib insonning asosiy vazifasi va o ‘mi 
mehnat bilan belgilanishidan iborat ekanligini ta’kidlaydi. Zero, inson 
o ‘z xoxishiga mehnat tufayli erishadi.
Alisher Navoiyning psixologik qarashlari. 
Alisher Navoiy 
(1441—1501), Hirot shahrining bBg‘i Davlatxona deb atalagan joyida 
Temuriylar oilasiga mansub xonadonda dunyoga keldi. U 10-12

---

yoshlaridayoq ilk she’rlari bilan nom chiqarib, san’atkorlar va adiblar 
diqqatini jalb etgan, zamonasining taniqli madaniyat arboblari e’tiborini 
qozongan edi.
Alisher turkiy, forsiy va arab tillarini mukammal bilgan. U 15 
yoshlarida forsiy va turkiy tillarda go‘zaI she’rlar yaratib, zullisonayn 
(ikki tilda ijod etuvchi) shoir sifatida tanildi. Shoir dunyoqarashini 
inavhum tushunchalarda emas, balki badiiy-she’riy shaklda turli estetik 
vositalar yordamida jonli tasvirlagan, uning g ‘oya va qarashlari turli 
badiiy o ‘xshatish va ramzli iboralar orqali ifodalangan. Navoiy ijodida 
tafakkur xissiy estetik vositalar bilan, risolalarda esa tafakkur mantiqiy 
dalil-isbotlarga va ilmiy usulga asoslanadi, mulohazalar mavhum 
tushunchalar, aqidalar va murakkab iboralarda bayon etiladi. Ammo 
liar ikkalasi ham haqiqatni bilish usullaridir.
Alisher Navoiy dostonlarining ichki, botiniy ma’nosini anglar 
ckanmiz, ularda ideal dunyo hayotining tasvirini ko‘ramiz. Bu muhabbat 
va ezgulik, do‘stlik va birdamlik dunyosi bo‘lib, unda yaxshilik yovuz­
lik ustidan g‘alaba qozonadi, adolat va donolik, muhabbat va yaxshilik 
hukm suradi. Ularda inson ruhi (aql)ning kamolot sari yuksalishi 
jarayoni ifodalanadi. Navoiy qahramonlari uchun ishq bu insonda 
qalbini turli illatlar va hayvoniy xissiyotlar ta’siridan tozalovchi, 
insonda yuksak ma’naviy xis tuyg‘ular uyg‘otuvchi bir ruh yoki axloqiy 
kuchdir. Ishq — bu inson ruhining oliyjanoblik va mardlikka yuksalish 
yo‘li, sadoqat va do'stlikni sinov y o ii, inson o ‘zining barcha ma’naviy 
kuch-quwati, jismoniy va aqliy qobiliyatlarii yuzaga chiqarishining 
vositasidir. Navoiyning lirik qahramonlariga xos ishqda uch xususiyatni 
ko‘rishimiz mumkin:
Ishqning qurbonlik xususiyati, oshiqning abadiy dard-hasrat va 
halokatga mahkumligi. Asosiy g ‘oya — ishq yo‘lida o ‘z-o‘zini qurbon 
qilish, har qanday qiyinchiliklar oldida bosh egmasdan yovuz kuchlar, 
zulm va jaholatga qarshi qat’iy kurash olib borishdir. Ishq yo‘lida dun­
yoviy manfaatlami tark etish, o ‘z!igini tark etish. Dunyo lazzatlaridan 
voz kechish orqali nafsni turli iilatlardan tozalash va ma’naviy 
kamollatga yetish talab qilinadi. Buni biz Farhod, Majnun obrazlarida, 
ulaming ishqida ko‘rishimiz mumkin. Ishq inson qalbini tozalovchi, uni

---

yaxshilikka da’vat etuvchi, mardlikka chorlovchi ma’naviy kuch. Unda 
go‘zallikka intilish yuksak axloqiy fazilatlar bilan uzviy bog‘langan.
Navoiy ijodida ishqi majoziy va ishqi haqiqiy kuylanadi, ular 
o'zaro bir-birlari bilan uzviy ravishda bog‘langan, chunki bu ishqning 
har ikkala turi bir narsaga - haqiqatga qaratilgan bo‘lib, maqsadlari 
';aqiqatga yyetishdan iborat. Mutafakkir shoiming tafakkur kuchi va 
badiiy mahorat bilan yaratilgan ijobiy obrazlari, yuksak g ‘oyalar va 
axloqiy qoidalar dunyosi bizning davrimizda ham kishilami maftun 
etishi shubhasizdir.
Husayin 
Voiz 
Koshifiyning 
ijtimoiy-axloqiy 
qarashlari. 
Koshifiy taxallusi bilan ijod qilgan 0 ‘rta Osiyo va Xurosonning 
mashhur mutafakkiri Husayin Voiz Koshifiy 1440-yillarda tug‘ilib, 
1505-yilgacha yashagan va ijod qilgan. Koshifiyni o‘z davrining ilm- 
li hamda m a’rifatli kishisi deb tan olganlar. Husayin Voiz Koshifiy 
axloqshunoslik, falsafa, tarix, riyoziyot, falakiyot, adabiyot, ta’lim- 
tarbiya sohasida ijod qilgan.
Koshifiy «Futuvatnomai Sultoniy yoxud juvonmardlik tariqati», 
«Risolai Hotamiya», «Axloqi Muhsiniy», «Anvari Suxayliy» risola- 
larida ijtimoiy-siyosiy, axloqiy ta’lim g ‘oyalarini avval suradi. Husayin 
Voiz Koshifiy ko‘p yillar talabalarga tahsil beradi. Shu sababli 
o ‘z asarlarida ta’lim va tarbiya masalalariga oid ko‘plab fikrlami 
uchratish mumkin. Bola tarbiyasida eng katta ahamiyat kasb etuvchi 
muallimning roli haqida to‘xtalib, unga katta baho beradi va o‘ziga xos 
tarbiya uslublarini qo‘llash zarurligini ta’kidlaydi. Bolalarda qobiliyat 
masalasiga jiddiy e’tibor berish, uni yanada rivojlantirish, yo‘naltirishi 
kasblarga bo‘lgan layoqat va qobiliyatlarini yanada takomillashtirish 
^hart-sharoitlarini qanday yaratish haqida batafsil fikr yuritadi.
Koshifiy Alisher Navoiy singari kishilarni toifalarga aj- 
ratadi. Shaxslami toifalashda asosan ularning ijobiy va salbiy 
xususiyatlarining ustuvorligiga tayangan holda yaxshi hamda 
yomonga ajratadi. Beshta guruhga bo‘Iingan, y a ’ni toifalangan 
shaxslarga ta’rif berib, ijtimoiy davrning talablarini ham inobatga 
oladi. Shaxsning ijtimoiy belgisi zarur, lekin axloqiy fazilatlari 
ustuvordir, degan xulosani keltiradi.

---

X-XIII asrlarda insonlami tabaqalashtirish zarurati yuzaga keladi, 
llituvvat jamoa bo‘lib shakllana boshladilar. Futuvvatchilar muayyan 
qoida-talablarga rioya etar, ma’naviy va jismoniy yetuklikka intilar, 
(|ayycrdaki bo‘lmasinlar, nima ish bilan shug‘ullanmasinlar, mardlik 
vu oliyjanoblik namunasini ko‘rsatar, zulm va haqsizlikka qarshi 
kurashardilar.
Futuw at haqida arab va fors tillarida yozilgan asarlar bir talay bo‘lib, 
ushbu risolalarda juvonmardlikning rasm-rusumlari, odobi xususida 
fikrlar keltiriladi. Husayin Voiz Koshifiy qalamiga mansub bo‘lgan 
«I ‘utuwatnomai sultoniy» nomli risolasi bu ilmning ko‘p tomonlarini 
qamrab olgani bilan ajralib turadi. U o ‘z asarida futuw atni tariqatning 
bir bo‘lagi deb qaraydi. Futuw at asoslari va tasavvuf g‘oyalari bir- 
biriga muvofiq keladi. Inson axloqini poklash, mehr-u shavkat, himmat 
va mardlik ko‘rsatish haqida batafeil gapiradi. Bu ilmning mavzusi 
inson ruhi tadqiqi va axloq martabalarini bayon qiladi, risolada barcha 
masalalar savol-javob tariqasida beriladi.
Husayin Voiz Koshifiy «Axloqi Muxsiniy» asari axloqshunoslik 
muammolarini fan sifatida tan olib, uning vazifalarini belgilab beradi. 
Adib ushbu asarida axloqiy g‘oyalar, fikrlami uqtirishi bilan emas, balki 
hikmat va falsafa asosida mushohada yuritadi, jamiyatni, odamlarni 
tahlil etadi. Insongaxos bo‘lgan umumiy xususiyat va fazilatlarni, ojizlik 
va ulug‘lik sifatlarini ochib beradi. Koshifiyning har bir asari olam- 
olam ma’noga ega xazinadir. Koshifiyning fikricha, asosan insonning 
saxiyligi, ezgu xulq-atvori, zohiran va botinan poklik, mehr-oqibat va 
inuruwat ko‘rsatish kabi sifatlami o ‘zida mujassamlashtirgan adibning 
insoniyat qalbida hamisha fozil kishi bo‘lib qolishi muqarrardir.
A1 
Xorazmiy ning psixologik qarashlari. 
Abu Abdulloh al Xorazmiy 
997-yil vafot etgan. Abu Abdulloh al Xorazmiy dunyoqarashining mu­
him tomoni, uning keng bilimi, ilmning ko‘p jabhalari masalalarini 
tushunishga obyektiv yondasxishga qaratilgan. Xususan, uning tib, 
odam anatomiyasi va fiziologiyasi sohasidagi bilimi xissiy sezgining 
moddiy asoslarini qidirishga yordam beradi. «Shaxsiy ruh — u miyada 
bo‘lib, undan badan a’zolariga asab orqali tarqaladi» deydi. 0 ‘rta asr 
sharq peripatetiklari uchun aql bilimning yana bir manbaidir. Ular aqlni

---

ikki turga — tug‘ma va orttirilgan aqlga ajratishadi. Xorazmiy aqlni 
odam nafslarining kuchlaridan biri deb hisoblab, yuqorida qayd etilgan 
uch turga bo‘ladi. Umuman olganda, Abu Abdulloh al Xorazmiyning 
psixologik falsafiy qarashlari o ‘z davri ilmiy dunyoqarashining rivojiga 
katta xissa qo‘shgan.
Rudakiy (IX asming 50-60-yillari - 941) ruh bilan materiyaning 
munosabati masalalarida idealistik mavqeda turadi. Ruhni «ota»ga 
qiyos qiladi, moddiy narsalami «ona»ga o ‘xshatadi. Uning fikricha, 
barcha narsalami yaratuvchi birinchi sabab xudodir. Moddiy narsalami 
ham inkor etmaydi. Moddiy narsalar asosida tuproq, olov, suv va xavo 
yotadi. Rudakiy inson aql va idrokini ulug‘laydi.
U m ar Xayyom (1040-1123) bilish nazariyasi uning tabiiy va ilmiy 
qarashlari bilan uzviy bogMangan Umar Xayyomning materializmi, 
uning dinga qarshi mulohazalari esa islom dinining narigi dunyo, 
jonning o‘lmasligi, jannat va do‘zax to‘g ‘risidagi ta’limotlami rad etdi.
VIII asrda islomda turli yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. Bulardan 
mutakallimlar, ularning psixik ta’limotiga ko‘ra xissiy bilishning 
ahamiyatini, bilimlarimizning voqelikka muvofiq kelishini inkor etish- 
dir. Ular nimaiki o ‘zlari uchun nomaqbul bo‘lsa (xissiy bilish bilan 
bog‘liq bo‘lgan sezgi ma’lumotlari va bilimni inkor etish yordamida), 
hammasini inkor etadilar va ularga nimaiki tasdiqlash lozim bo‘lsa, 
hamma tasaw ur qilish mumkin boMgan narsaga yo‘l qo‘yish yordamida 
hammasiga yo‘l qo‘yish mumkin deb hisoblaydilar.
Mutazaliylar ta’Iimotida muhim masalalardan biri inson iroda- 
sining erkinligi to‘g‘risidagi masaladir. Inson o ‘z xatti-harakatlarida 
erkindir. Insonning erkin irodasi haqidagi fikr xudoning «oliy qudrati» 
to‘g‘risidagi diniy aqidalarga zid keladi. Ollohning o ‘z yaratganlariga 
riisbatan majburiyati bilan almashtirdilar. Mutazaliylar taqdirning 
aw aldan belgilab qo‘yilganligi to‘g ‘risidagi ta’limotni - tavakkul 
ta’limotini inkor etadilar. So'fizm ta’Iimotida butun odam xudoning 
mujassamlanishidan boshqa narsa emas. Xudo hamma ko‘rinadigan 
narsalarda mavjud. Narsalar esa o‘z navbatida xudoda mavjud. Dun­
yo — ruh shaklida butun olamga tarqalgan xudo singari yagonadir. 
Inson esa ana shu ruhning bir qismi, ertami kechmi u bilan qo‘shiladi.

---

Hu qo‘shilish xudoga yaqinlashishning asosiy bosqichi - shariat, 
taraqqiyot, ma’rifat va haqiqat olib keladi. So‘fizmga ko‘ra xudo bilan 
qo‘shilishning o‘zi - eng oliy rohat. So‘fizm xudoga aql yordamida 
ishonish emas, balki unga ichki xissiyot orqali yaqinlashxishga katta 
e'tibor beradi.
Abu Hamid M uhammad ibn M uhammad al G ‘azzoliy 
1058-yil 
Xurosonning Tus shahrida tug‘ilgan. Uning oilasi forslardan bo‘lib, 
I 
us shahrida istiqomat qilgan. Otasidan erta yetim qolgan G‘azzoliy 
1070-yilda akasi Abul-Futuh Ahmad bilan Jurjonga tahsil olish uchun 
kyetadilar. U yyerda Imom Ahmad ar-Roziqoni va Abul Qosim 
Jurjoniylarda ta’lim oladi. Keyinchalik Nishopurda ilmga chanqoq 
G‘azzoliy ta’rifini tez orada Saljuqiylar vaziri Nizomul Mulk eshitgach, 
uni Bag‘dodga taklif etadi va Nizomiy madrasasi boshqaruvini 
topshiradi. Imom G‘azzoliy 1111-yil 19-dekabrda 53 yoshda Tus 
shahrida vafot etadi.
Juda 
yoshlik chog‘idanoq 
olimlik 
pog‘onasiga 
ko‘tarildi. 
1091-yildan boshlab и Bog‘doddagi mashhur Nizomiy madrasasida 
talabalarga falsafa va ilohiyot ilmidan saboq berdi. U 34 yoshida kuchli 
ruhiy inqirozni boshidan kechirdi. Shundan so‘ng haqiqatni faylasuflar 
belgilagan yo‘ldan topa olmasligini tushunib, mudarrislikni tashladi 
va mustaqil ravishda tasavvuf ilmini o ‘rganishga kirishdi. Oradan 11- 
yil o ‘tgach, imom G ‘azzoliy yana madrasaga qaytib, talabalarga tahsil 
bera boshlaydi. U butun umrini haqiqatni odamlarga tushuntirish va 
adashganlami to‘g‘ri yo‘lga qaytarishga bag‘ishladi.
G ‘azzoliyning falsafa, tasavvuf ilmiga oid asarlari juda yor- 
qin, ravon va tushunarli uslubda bitilgan. Quyida uning ana shunday 
asarlaridan ba’zilarini sanab o‘tamiz: «Faylasuflarning maqsadlari», 
«Faylasuflaming raddiyasi», «Din haqidagi fanning tug‘ilishb>, «Olam 
javoni» va hokazo.
Tirik mavjudotlaming quyi darajadagi turlari, chumoli va chivinlarni 
ham faqat chumoli hamda chivinlargina anglay oladi. Afsuski, faqat 
insongina o ‘zi haqida haqiqiy bilimga ega emas. Biz o‘zimizni faqat 
sirtdan - и yoki bu qilmishimiz va tashqi qiyofamiz orqali bilamiz. 
Ruhiy mohiyatimizni bilishga urinmaymiz.

---

Uchta olam mavjuddir: ularning biri zohiriy, ikkinchisi botiniy olam 
bo‘lsa, har ikkisining orasidan yana bir olam — ruhiy olam o‘rin olgan.
VIII asrda islomda turli yo‘nalishlar paydo bo‘ldi. Bulardan 
mutakallimlar, ularning psixik ta’limotiga ko‘ra xissiy bilishning 
ahamiyatini, bilimlarimizning voqelikka muvofiq kelishini inkor etish- 
dir. Ular nimaiki o ‘zlari uchun nomaqbul bo‘lsa (xissiy bilish bilan 
bog‘liq bo‘lgan sezgi ma’lumotlari va bilimni inkor etish yordamida), 
hammasini inkor etadilar va ularga nimaiki tasdiqlash lozim bo‘lsa, 
hamma tasavvur qilish mumkin bo‘lgan narsaga yo‘l qo‘yish yordamida 
hammasiga yo‘l qo‘yish mumkin deb xisoblaydilar.
Mutazaliylar ta’Iimotida muhim masalalardan biri — inson irodasi- 
ning erkinligi to ‘g ‘risidagi masaladir. Inson o ‘z xatti-harakatlarida er- 
kindir. Insonning erkin irodasi haqidagi fikr xudoning «oliy qudrati» 
to‘g ‘risidagi diniy aqidalarga zid keladi. Ollohning o ‘z yaratganlariga 
nisbatan majburiyati bilan almashtirdilar. Mutazaliylar taqdiming 
avvaldan belgilab qo‘yilganligi to ‘g ‘risidagi ta’limot — tavakkul ta’li- 
motini inkor etadilar.
So‘fizm ta’Iimotida butun olam xudoning mujassamlanishidan 
boshqa narsa emas. Xudo hamma ko‘rinadigan narsalarda mavjud. 
Narsalar esa o ‘z navbatida xudoda mavjud. Dunyo ruh shaklida bu­
tun olamga tarqalgan xudo singari yagonadir. Inson esa ana shu ruh- 
ning bir qismi, ertami kechmi u bilan qo‘shiladi. Bu qo‘shilish xudoga 
yaqinlashishning asosiy bosqichi — shariat, taraqqiyot, ma’rifat va 
haqiqat olib keladi. So‘fizmga ko‘ra xudo bilan qo'shilishning o ‘zi-eng 
oliy rohat. So‘fizm xudoga aql yordamida ishonish emas, balki unga 
ichki xissiyot orqali yaqinlashishga katta e’tibor beradi.
Abu Xomid G‘azzoliy va uning ta’Iimotidagi ilg‘or psixologik g ‘oya- 
lami ajratish va yoshlarga o‘rgatish orqali ularga ma’naviy-axloqiy tarbiya 
berish lozim. Abu Xomid G‘azzoliy ta’Iimotida ifodalangan yosh avlodni 
har tomonlama barkamol shaxs qilib tarbiyalash, jamiyat taraqqiyoti uc­
hun fidokorlik ko‘rsatish, halol luqma egasi bo‘lish, yurt tinchligi yo‘lida 
xizmat qilish kabi tarbiyaviy g‘oyalar alohida didaktik ahamiyatga ega.
G ‘azzoliyning fikricha, yoshlami barkamollikka yetaklovchi aso­
siy mezon aql-zakovat, kuchli farosat, saxovat, halol luqma topish

---

hhohlanadi. Shuning uchun ham Abu Xomid G ‘azzoliyning qarashlari, 
U'oyalari o‘ziga xos psixologik -pedagogik ahamiyatga ega bo‘lib, 
Ini 14iy hamda ma’naviy ildizlariga ega. Abu Xomid G ‘azzoliy har 
l>h asarida farzandlar tarbiyasiga alohida urg‘u beradi, yoshlami 
lamiyalning kelajagini quruvchilar deb xisoblaydi. Shu bilan bir 
i|iilorda, alloma uch xil yo‘nalishdagi olimlar mavjudligini ta’kidlaydi:
1. 0 ‘zini ham, boshqalami ham halok etuvchi olimlar.
2. 0 ‘zini ham, boshqalarni ham saodatga elituvchi olimlar.
3. 0 ‘zini halok qilib, boshqalami saodatga yoMlovchi olimlar.
Abu Xomid G ‘azzoliyning mazkur fikrlari bugungi kunda mumtoz
mcrosimizga asoslanib ta’lim tizimida «Ustoz-shogird» munosabatlarini 
liUashga qilinayotgan sa’y-harakatlarimizning rivoji uchun muhim- 
dlr. G ‘azzoliy ta’Iimotida ustozlaming sifatlari ochib berilgan. U «Е, 
I 
hi
y.and» asarida quyidagi fikrlami keltiradi: olimlar suhbatlarida 
<|a(nashishga harakat qil; odobdan tashqari so‘z va harakatlar qilma; 
Jnmoat huzuriga salom berib kir.
Abu Xomid G‘azzoliyning inson tafakkurini rivojlantirish borasidagi 
(Uinishlari pedagogik nuqtai nazardan diqqatga sazovordir. Alloma 
narsalarning tashqi ko‘rinishi haqidagi ilmni emas, balki ularning ichki 
mohiyatini ochib beruvchi bilimlami haqiqiy ilm deb xisoblaydi. Abu 
Xomid G ‘azzoliy islom dunyosida fikrlar rivojlanishiga faol ta’sir etib, 
murukkab ilohiy masalalarga javob topishning yangi usul va shakllarini 
l/lashga harakat qildi.
I mom G ‘azzoliy g‘oyalarining muhim jihati, unda bir necha asr 
davomida uyg‘oq tafakkurga oziq bo‘lgan tasavvuf ta’limotining 
hevosita ta’limiy asoslari ishlab chiqilganligidadir. G ‘azzoliy tafakkur 
lushunchasini ma’rifat, maqsad, tafakkur (yodlamoq), e’tibor, fikr, 
iroda, rag‘bat kabilar bilan bog‘lab talqin etadi. Uning fikricha, tafakkur 
ilm (ma’rifat) dan hosil bo‘ladi. M a’rifatning tafakkurga o‘tishida 
va inson o‘z-o‘zini takomillashtirishida tafakkur (yodlash) alohida 
ahamiyat kasb etadi. Tafakkur o ‘zlashtirilgan bilimlarni takrorlash 
ho‘Isa, tafakkur ilmni yanada chuqurlashtirish va ko‘paytirish sari inti- 
lishdir. G‘azzoliy kishilami ilm egallashga undar ekan, ilmning Q ur’on 
mohiyatini anglashdagi o‘rni hamda insonning axloqiy kamolotida

---

hayot qiyinchiliklarini yyengishga ko‘maklashuvchi muhim vosita 
ekanligiga kishilarni ishontiradi.
Abu Xomid G ‘azzoliy o ‘zining «Tafakkur kitobi» risolasida ilmda 
izchillik, tizimlilik, tadrijiylik tamoyillariga alohida e’tibor qaratadi. 
Allomaning uqtirishicha, ilmlar maxsus tartibga ko‘ra jamlansa va bir- 
biriga moslashtirilsa, mazkur jarayonda muayyan natija kelib chiqadi. 
Ilmning chegarasi yo‘q, faqat insonning imkoniyatlari cheklangan. 
Shunga ko‘ra, inson o ‘z-o‘zini rivojlantirish dasturiga ega bo‘lishi, 
o ‘zini taftish qilishi, shular asosida o ‘zining bilim darajasini anglashi 
zarur. U o‘zi biladigan, lekin o ‘zlashtirilmagan, hayotga tatbiq etmagan 
bilimlar! ro‘yxatini tuzib olgach, o ‘zlashtirgan, ko‘nikma va malaka 
hosil qilgan bilimlarini ro‘yxatdan o ‘chirib boradi. Shu tariqa inson 
komillik sari intiladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, ma’rifat, 
tafakkur, diniy bilimlar, axloq-odob o ‘rtasida hech qanday chegara 
mavjud emas. Ulaming barchasi yaxlit tarzda inson mohiyatini belgilab 
beradi. Shuningdek, Abu Xomid G‘azzoliy fikrning din bilan bog‘liq 
boMmagan narsaga taalluqli bo‘lishi mumkinligini ham e’tirof etadi.
Allomaning fikricha, ilmni vujudga keltiruvchi omillar tug‘ma 
bo‘lishi bilan bir qatorda, ular o ‘rganish va amaliyot orqali vujudga 
keladi. Demak, tafakkur va fikr qilishdan maqsad uning samarasiga 
erishmoq, ya’ni kamolotga erishishdan iborat. Kamolot esa lug‘aviy 
ma’nosi «to‘qlik» bo‘lgan «amol» so‘zining ko‘pligidir. U inson 
taraqqiyotning eng yuqori darajasi hisoblanadi. Tafakkur tarbiyasida 
izchillik va tadrijiylikka amal qilish masalasi ham Abu Xomid G‘az- 
zoliy e ’tiboridan chetda qolmagan. Uning fikricha, ilmlar qalbda 
maxsus tartibga ko‘ra jamlanishi, bir-biriga mos tusxishi natijasida 
boshda bir ilmning kelib chiqishiga asos bo‘ladi. Shu tariqa natija, ilm 
va fikr cheksiz davom etaveradi.
Allomaning ta’kidlashicha, ilm egallash, tafakkur yuritish, o ‘z 
nafsini idora etish kabilarning barchasi o‘z-o‘zini takomillashtirish, 
go‘zal axloqiy barkamollikka erishish uchun zam r bo‘lgan amallar 
hisoblanadi. G ‘azzoliyning uqtirishicha, ilmni xohlagan va uni 
o ‘rganishni istagan kishiga o ‘rgatish kerak. Ilm kishilami olimlik 
darajasiga yetkazishda eng asosiy vositadir. G ‘azzoliyning fikricha, ilm

---

olish va har qanday faoliyatda halollik, poklik, ishni to‘g ‘ri hamda aniq 
bajarish har bir shaxs odobiga xos xususiyatdir. U olimlar ko‘p, lekin 
ilmga amal qiluvchi kam ekanligini alohida ta’kidlaydi.
Abu Xomid G ‘azzoliyning tafakkur darajalaridagi ma’siyat bosqich; 
haqidagi fikrlari ham alohida didaktik ahamiyatga ega. Chunonchi, 
inson har kuni ertalab uyg‘ongach, u o‘zining yetti a’zosini taftishdan 
o‘tkazishi lozim. Shundagina u o‘z tanasi bilan biror gunoh qilgan yoki 
qilmaganligini o ‘ylab ko‘radi, fikr yuritadi. Inson tiliga nazar solib, 
g‘iybat, yolg‘on, o ‘zini maqtash, boshqalar ustidan istexzo qilish va 
boshqa makruh amallami qilgan-qilmaganligini o'ylam og'i lozim. 
Bunday hoiatda esa inson o ‘zini tuzatish choralarini ko‘rishi talab 
etiladi.
G ‘azzoliyning fikricha, ba’zi ustoz va olimlami xalokatga yetak- 
lovchi narsa shuhratparastlik va mashhu‘rlikka intilish illatlari 
hisoblanadi. Zero, insonning asl maqsadi, ilmni yuksaltirish bo‘lmay, 
ilm orqali boylik orttirish, o ‘zini ko‘z-ko‘z qilish, o ‘zgalardan ustun- 
ligini namoyish etish, boshqalarga zulm qilish, poraxo‘rlik bo‘lsa, 
ular ilmni taraqqiy ettirmay, aksincha, uning rivojiga to ‘sqinlik 
qiladi lar.
Abu Xomid G‘azzoliyning ta’kidlashicha, qalbning ozig‘i va hayot 
rnanbai ilmu hikmatdir. Kim ilmni boy bergan bo‘lsa, uning qalbi 
kasaldir, u qalb o‘limga mahkum, lekin buni uning o ‘zi sezmaydi. 
Olimning jamiyatdagi mavqei qanchalik yuqori bo‘lm a sin, uning asosiy 
vazifasi ilm o ‘rganish va ta’lim olishdan iboratdir, ya’ni u o ‘zining 
asosiy vazifasidan chekinmasligi, muayyan darajani egallagach, ilm 
o‘rganishdanto‘xtab qolmasligi lozim. Ular maqtanish yoki g‘ururlanish 
uchun ilm egallashlari joiz emas.
Imom G‘azzoliy o‘zining pedagogik faoliyatida ustoz-shogird, ilm 
va olimlik masalalariga ham jiddiy e ’tibor beradi. U olimlarni to ‘rt 
toifaga ajratadi. Ular quyidagilar:
Birinchi toifa olim: Biladi. Bilishini ham biladi, bu olim; unga 
ergashing.
Ikkinchisi: biladi; lekin bilishini bilmaydi, bilganidan xabari yo‘q; 
u uyquda; uni uyg‘oting.

---

Uchincxisi: bilmaydi; lekin bilmasligini biladi; bilmasligini 
farqlaydi; bu - irshodga muxtoj; uni irshod qiling.
To‘rtinchi toifa olim: bilmaydi; bilmasligini ham bilmaydi (johili 
murakkab)i o‘zini alloma deb xisoblaydi; u johil; undan qoching.
G ‘azzoliy qo‘shimcha tarzda yana shuni ham ta’kidlaydiki, olim 
uchun eng muhim xususiyat tinimsiz izlanishdir. Agar u izlanishdan 
to'xtasa, johilga aylana boshlaydi. U ilm beruvchi nutqiga qo‘yiladigan 
birinchi talab uning muayyan mazmun, ma’noga ega bo‘ lishida ekanligini 
ta’kidlaydi. Nutq qanchalik go‘zal tashbeh va hayratli iboralarga 
boy bo'lmasin, negizida m a’no bo‘lmasa, sog‘lom aqlning mevasi 
hisoblanmaydi. Buday so'zlar so‘zlovchi tomonidan tushunmagan 
holatda aqlning qusurligi yoki eshitgan so‘zining m a’nosini tushunib 
yyetishga ilmi noqisligi tufayli xayolidagi vasvasalardan kelib chiqqan 
bo‘lishi mumkin.
Qolaversa, aytilayotgan so‘z tinglovchiga ham tushunarli bo‘lishi, 
ularda qiziqish, hayrat, ma’qullay olish yoki inkor etish imkoniyatini 
hosil qilishi lozim. Chunki tinglovchi tushunmasa, so‘zlovchi tushu- 
nadigan so‘z bo‘lsa ham, uni gapirish durust emas.
Abu Xomid G‘azzoliy munozarani ijobiy va salbiy turlarga ajratadi. 
Uning fikricha, ilm o ‘rganish va o‘rgatishda ijobiy munozaradan 
foydalanishda quyidagi shartlarga rioya etish lozim:
1. Munozara hayotda sodir bo‘lgan yoki ко‘pine ha sodir bo"lishi 
ku‘tilayotgan masalalar ustida qilinishi lozim. O 'zini ko‘rsatish uchun 
dovrug‘li masalalar izlash kerak emas.
2. Munozara imkon qadar xilvatda, munozarachi uchun qulay, 
foydali shart-sharoitda amalga oshirilishi kerak. Obro‘li insonlar va 
amaldorlik oldida munozara qilishdan zavqlanmaslik lozim.
3. Munozara qiluvchi tortishuvni faqatgina xaqni bilmoq, topmoq 
uchun qilishi zarur. 0 ‘zi bilan bahslashuvchini raqib emas, balki 
yordamchi deb qabul qilishi kerak. Chunki maqsad yagona muammoning 
yechimini izlash va topish. Demak, mushkul ishga birga kirishgan inson 
sifatida munozara so‘ngida unga minnatdorchilik bildirish lozim.
4. Munozarachi sherigini bir dalildan boshqasiga, bir muammodan 
boshqasiga o ‘tishiga qarshilik qilmasligi lozim. Sening bu so‘zing

---

oldingisiga zid deb, rad etmasligi kerak. Balki o ‘z dalillarini 
keltirgach, bundan to ‘g ‘riroq va ravshanroq biror fikring bo‘lsa ayt, 
birgalikda tanqid etamiz deya taklif qilishi zarur. Agar u kuchli dalii 
keltirsa, uni olishi, mabodo u dalil zaif bo'lsa, u holda zaif jihatlarmi 
lushuntirib berib, uni jaholat qorong‘uligidan ilm nuri sari elitish* 
kerak.
5. Munozara foydali ilmlar bilan m ashg'ul bo'lgan kishilar orqali 
cplinishi kerak.
Salbiy munozara quyidagi xulqlaming kelib chiqishiga sabab bo‘ladi:
1. Hasad. 0 ‘zini boshqalardan ustun ko‘rishi natijasida munozaraga 
o‘zini ko‘rsatish maqsadida kirishgan odam, albatta, raqibining 
muvaffaqiyatini ko‘ra olmaydi. ICimki hasadga mubtalo bo‘Isa, uning 
azob, iztirobdan boshi chiqmaydi.
2. Takabburlik va o‘zini odamlardan ustun qo‘yish.
3. Gina-qudrat. Munozara ginalardan holi bo‘lishi juda qiyin. Chun­
ki u hasad va adovatning mevasi.
4. G‘iybat. Ko‘pincha munozarada yengilgan, ilmi kam, noxolis 
munozarachi doimo raqibini yomonlash, so‘zlarini keltirishdan to ‘x- 
tamaydi.
5. Odamlarning nochor holga tushib qolganiga suyunib, shodligidan 
g‘amgin bo‘lish.
6. Nifoq (ikkiyuzlamachilik).
7. Haqdan yuz o ‘girish, uni yoqtirmaslik hamda nohaq narsada 
bardavom bo‘lish kabilar.
Imom G ‘azzoliy farzandga xitob qilib, iymonli bo‘lishni istagan 
har bir insonning komillikka intilishi uning asosiy vazifasidir; 
iymon insonni xasislik, yom onlik kabi illatlardan asraydi, deb 
ta’kidlaydi. Iymonli kishi o ‘z aqli va bilganiga amal qiladi, 
bilmaganini esa, so ‘rab o ‘rganadi. Inson m a’rifatining asosini 
tashkil qiluvchi sifatlar o ‘z-o‘zidan emas, balki ularni ilm orqali 
egallash lozimligini ta ’kidlaydi.
G‘azzoliy kishilar, ayniqsa, yoshlaming bir-birlariga izzat-hurmatda 
va marhamatli boiishlarini irfoniy va amaliy dalillar bilan keltiradi. 
Chunonchi, faqatgina o‘ziga nisbatan marhamatli bo‘lganlar marhamatli

---

emasdirlar. Marhamatli deb ham o‘zi, ham boshqalarga nisbatan 
marhamatli bo‘lganlarga aytiladi. Marhamatli insonning sifatlari: 
gunohlami tark etishi, tavba qilib, yomon fe’llardan voz kechishi hamda 
ibodatlarini ixlos-e’tiqod bilan bajo keltirib, Alloh rizosiga erishishida 
namoyon bo‘ladi. Musulmon kishi har qanday holatda boshqalami 
qiynamasligi, ularga qo‘li va tili bilan jabr, zarar keltirmasligi zarur. 
Ular kishilar, hayvonlar va o ‘simliklarga ham mehrli bo‘ladilar.
Jaloliddin Rumiy (1207—1273) 
Jaloliddin Rumiy Balx shahrida 
tug‘ilib o‘sdi. Uni ba’zan Jaloliddin Balxiy deb ham atashadi.
Rumiy she’riyatning barcha shakllarida mukammal ijod qildi. 
U bitgan g‘azallar, ruboiylar va masnaviylar she’riyat bo‘stonining 
durdonasiga aylangan. Rumiy asarlarida tashbehlarga o‘ralgan falsafiy, 
so‘fiyona, teran g‘oyalarga keng o‘rin berilgan. Quyida Jaloliddin Ru- 
miyning bizni mulohazaga chorlovchi fikrlaridan keltiramiz:
— Ey dono odam, sen eng avvalo narsalarning mohiyatini bil, 
ularning aldamchi shakliga ishonma!
— So‘z — libos. Ma’no shu libos ostiga yashiringan sir.
— Ko‘zguda hamma narsa teskari ko‘rinadi. Ammo biz ko‘zgusiz 
o‘zimizni hech qachon ko‘ra olmagan bo‘lardik. Sen menga so‘z 
ojiz deding. Agar o‘zingni haq deb bilsang, u holda so‘zning ojizligi 
haqidagi so‘zlaring ham ojizdir.
Abulqosim Firdavsiy (934 (taxminan) — 1024-yiUar) 
Buyuk shoir 
Abulqosim Firdavsiy Xuroson viloyatining Tus shahrida kambag‘al 
oilada dunyoga keldi.
Firdavsiy keng qamrovli va chuqur ilm egasi bo‘lib yetishdi. Shu 
bois uni «hakim», «donishmand» deb ulug‘laganlar. SHoir ijodining 
ayni gullagan davrida G‘azna shahrida (hozirgi Afg‘oniston hududi) 
turk sultoni Mahmud G‘aznaviy saroyida yashab, ijod qildi.
Firdavsiy Mahmud G ‘aznaviyga bag'ishlab, mashhur «Shohnoma» 
asarini yozdi. Lekin bu asar Mahmud G ‘aznaviy tomonidan yetarlicha 
qadrlanmadi.
Rivoyat qilishlaricha, sulton G ‘aznaviy Firdavsiyning yozilajak 
«SHohnoma» asarining har bir bayti uchun bittadan oltin tanga 
berishni va’da qiladi. 60000 baytdan iborat asar tayyor bo‘lgandan

---

keyin esa G ‘aznaviy va’dasidan qaytadi. Firdavsiyga G ‘aznaviy karvon 
orqali berib yuborgan tangalaming hammasi kumush bo‘lib chiqadi. 
Bundan qattiq ranjigan shoir tangalarning bir qismini karvondagilarga, 
boshqa qismini hamollarga ulashadi. Tangalarning qolgan hammasiga 
esa yaxna ichimliklar sotib oladi. Uning bu harakatlari hukmdorga 
qarshi norozilikning yaqqol ifodasi edi. Sulton G ‘aznaviy shoimi fil- 
ning oyoqlari ostiga tashlab, jazolash haqida farmon beradi. Firdavsiy 
lug‘ilgan yerini tashlab, musofirlikda hayot kechirishga majbur bo‘ladi.
G ‘am-qayg‘u ham, huzur-halovat ham aqldandur. Ulug‘vorlik va 
buzilish ham aqldandur, deydi Firdavsiy.
Olamda eng avvalo inson aqli yaralgan. Aql qalb posbonidir. Aql yana 
uch qo‘riqchi: til, ko‘z, quloqning ustidan ham posbonlik qilguvchidir. Zero, 
czgulik va yovuzlik aynan ana shu uch a’zo orqali qalbga kirib boradi.
Ne sababdan uzoq umr ko‘rmoq tilaysan? Bilasan-ku, baribir olam 
sirlarini hech qachon anglab yeta olmaysan.
3. 
0 ‘zbekistonda psixologiya fanining rivojlanishi. XX 
asr- 
ga kelib, 0 ‘zbekistonda ham boshqa fanlar qatori psixologiya fani­
ning rivojlanishiga imkon tug‘ildi. Qozon universitetini tamomla- 
gan va 1933-yildan boshlab professor unvoniga ega bo‘lgan, hamda 
1941—1968-yiliar mobaynida Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat 
Pedagogika institutining psixologiya kafedrasiga mudirlik qilgan, bi- 
limdon, aql-zakovat egasi P.I. Ivanov 0 ‘zbekistonda psixologiya fani­
ning rivojlanishiga katta xissa qo‘shdi, 80 ga yaqin ilmiy qo‘llanma 
va maqolalar yozdi. Ayniqsa, umumiy psixologiya yosh va pedagogik 
psixologiya, mehnat psixologiyasi yo‘nalishda barakali ijod qildi.
Uning «Pamyat» Т., 1941; «Psixologiya» (qisqacha izohli lug‘at), 
1946; Psixologiya (pedagogika oliy o‘quv yurtlari uchun o ‘quv 
qo‘llanma).,1954, 1956, 1959; «Psixologiya» (pedagogika oliy o ‘quv 
yurtlari uchun qo‘llanma) 1957, I960 (2 nashr); «Psixologicheskie os- 
novo‘ obucheniya». 1960; shu kitobning o ‘zbek tilidagisi «Ta’Iimning 
psixologik asoslari» 1961; «Umumiy psixologiya» (o‘zbek tili­
da). 1957-yil; «Obshaya psixologiya» T, 1967 (2 nashr); «Razvitiya 
texnicheskogo mishleniya uchashixsya na uroke truda» (Yaroslavl, 
1969-yili) kabi qator darslik va qo‘llanmalari chop etildi. U o‘zining

---

P. I. Ivanov 
M. G. Davletshin 
V. A. Tokareva
ko‘p yillik pedagogik faoliyatini psixologiyadan o‘quv qo'llanmalari 
yaratishga bag ‘ ish lad i va ko‘plab ilmiy kadrlar yyetishtirib chiqardi. 
Uning kamtarin mehnati « 0 ‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan va 
iexnika arbobi» unvoni bilan taqdirlandi.
1945—50-yillarga qadar O ‘zbekistonda psixologiya fani bo‘yicha bi- 
rorta ham o‘zbek tilida darslik, qo‘llanmalar yo‘q edi. 0 ‘rta Osiyodagi 
ilk mustaqil «Psixologiya» kafedrasi asoscxisi professor Platon 
Ivanovich Ivanov (1891—1968) bo‘lib, P. I. Ivanovning «Psixologiya» 
kitobi o ‘zbek tiliga tarjima qilingunga qadar uning shogirdlari domla- 
ning ma’ruzalariga muntazam qatnashib, uni o ‘zbek tiliga tarjima qilib, 
keng talabalar ommasiga yetkazishga harakat qildilar.
P. I, Ivanovning shogirdlaridan biri bo‘lgan Sh. Bayburova domlaning 
rus tilidagi ma’ruzalarini o ‘zbek tiliga tarjima qilib, talabalarga o‘zbek 
tilida psixologiyadan ma’ruzalar o ‘qidi va psixologiya sohasidagi 
bilimlami mujassamlashtirib, o ‘zbek tilida «Psixologiya» darsligini 
1949-yili chop ettirdi. Bu darslik sirtqi va kunduzgi bo‘lim talabalari 
uchun o'zbek tilida yagona o‘quv qo‘llanma edi. Keyinchalik 
P. I. Ivanovning «Psixologiya» kitobi o ‘zbek tilda chop etildi.
Bolalar psixologiyasi sohasida ham katta ishlar amalga oshi- 
rildi. 1964-yili A.A. Asqarxo‘jaev, P. I. Leventuev, M. Vohidov, 
E. Chudnovskiylaming «Bolalar psixologiyasining ocherklari» nomli 
qo‘llanmasi chop etildi. Bunda bolaning dunyoga kelgan kunidan bosh- 
lab to 17—18 yoshgacha bo‘lgan davrdagi anotomo-fiziologik xususi-

---

yatlari, psixologik xususiyatlari, bolalar shaxsining shakllanishi masa- 
lalari keng yoritib berildi.
P. I. Leventuev yosh avlodni mehnatga tayyorlash, adabiy ijodiyot 
psixologiyasini tadqiq qilish ustida ish olib bordi. M. Vohidov esa bo­
lalar psixologiyasini talqin qilib, darslik yaratishga kirishdi.
1965-yili birinchilardan bo‘lib, I. M. Krasnobaev «Yuqori sinf 
o‘quvchilarida ahloqiy e’tiqodlaming rivojlanishi», 1971-yili Davletshin 
Muhammad Gabdulgalimovich Leningradda « 0 ‘quvchilaming texnik qo­
biliyati psixologiyasi» bo‘yicha doktorlik dissertatsiyasini himoya qildilar.
0 ‘zbekistonda psixologiya ilmiy maktabi asoscxisi Davletshin 
Muhammad Gabdulgalimovich (1923-2011) 1923-yil 11 noyabrda 
Rossiya Federatsiyasining Orenburg shahrida tavallud topgan. 1941-yil 
Toshkentdagi 42-maktabni tamomlagan. M. G. Davletshinning hayot 
faoliyati ishlab chiqarishdan boshlanadi. Bu davrda M. G. Davletshin 
o‘z faoliyatini Toshkent aviatsiya korxonasining kadrlar tayyorlash 
boiimida shogird-slesar’ lavozimidan boshlab, 1942-yil master instruktor 
lavozimiga ko‘tarilgan. M. G. Davletshin 1946-1948-yillarda Toshkent 
shahrining Shayxontohur tumanida deputat lavozimida o‘z faoliyatini 
olib borgan. 0 ‘sha yillaming o‘zida « 0 ‘zbekiston maorif a’locxisi» 
belgisi, «Faxriy belgi» ordeni bilan mukofotlangan.
1952-yilda 0 ‘zbekiston tibbiy xodimlarining Respublika qo‘mitasida 
madaniy ishlar bo‘limida ishlagan. U respublikadagi madaniy-ma’rifiy 
tadbirlarda faol ishtirok etib, aholining madaniy ehtiyojlarining 
qondirilishida, ma’naviyatini yuksaltirishda katta xissa qo‘shgan. 
M. G. Davletshin Toshkent davlat pedagogika institutidagi rahbarlik va 
pedagogik faoliyati 1953-2001-yillargacha davom ettirdi.
M. G. Davletshin 1953-yilda Nizomiy nomidagi Toshkent 
Davlat pedagogika institutining tarix fakulteti eksterni bo‘limini 
tamomlagan. U 1957-yillarda TDPIning psixologiya kafedrasi 
aspiranturasida tahsil olgan. Davletshinning ilmiy faoliyatida pro­
fessor Platon Ivanovich Ivanovning xizmatlari katta. Bu haqda 
M. G. 
Davletshin quyidagi 
fikrlami 
bildirgan: 
«1925-yilda 
P. I. Ivanov Toshkentga qayta tashkil etilgan qozoq pedagogika 
institutiga ishga taklif etiladi. 0 ‘sha yildan boshlab umrining

---

oxirigacha P. I. Ivanov 0 ‘zbekistonda yashab, psixologiya fanining 
rivojiga ulkan xissa qo‘shdi. 1941-yilda Toshkent davlat pedagogika 
institutida psixologiya kafedrasi tashkil etiladi.
U 1956-yildan Nizomiy nomidagi Toshkent Davlat pedagogika 
institutining psixologiya kafedrasida pedagogik faoliyatini boshlagan. 
1960-yilda olimga psixologiya kafedrasi dotsenti ilmiy unvoni berilgan. 
M.G.Davletshin 11-yil (1957—1968) mobaynida Nizomiy nomidagi 
TDPI da o‘quv ishlari buyicha prorektor lavozimida faoliyat ko‘rsatgan, 
institutdagi o‘quv-tarbiya jarayonini shakllantirish, takomillashtirish 
bo'yicha katta ish olib bordi.
M. G. Davletshin pedagogik va rahbarlik faoliyatini jamoatchilik 
ishlari bilan uyg‘un holda olib borgan. Bunga 1960—1991-yillarda 
psixologlar jam iyatining Respublika bo‘limi rayosat raisi bo‘lib 
faoliyat ko‘rsatganligi yorqin misol bo‘la oladi. Shu bilan birga 
M. G. Davletshin keng xalq ommasining davlatdagi vakili sifatida 
faoliyat yuritgan, 1968—70-yillarda Toshkentdagi Yakkasaroy tuma- 
ni deputati bo‘lgan.
1978-1993-yillarda Nizomiy nomidagi TDPI qoshidagi pedagogik 
fanlar bo‘yicha nomzodlik va doktorlik ilmiy darajasini berish bo‘yicha 
ixtisoslashtirilgan Kengash a’zosi sifatida faoliyat yuritgan.
U 1971-yil Leningrad davlat universitetida akademik B. G. Ananev 
ilmiy maslahatchiligi ostida « 0 ‘quvchilarda texnik qobiliyatlaming 
psixologiyasi» mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli 
yoqlagan.l972-yilda olimga psixologiya kafedrasi professori ilmiy unvoni 
berilgan.
M. G. Davletshin 1968-yildan 2001-yilgacha Nizomiy nomidagi 
TDPIning psixologiya kafedrasiga mudirlik qilgan. U boshqaruv va 
rahbarlik psixologiyasi asoslarini yaxshi bilgani uchun kafedrani mohirona 
boshqara olgan hamda kafedra institutdagi, 1998-yildan universitetdagi 
eng ilg‘or kafedralardan biri bo‘lgan. Chunki olim kafedra a’zolarining 
individual-psixologik xususiyatlarini bilganligi uchun har bir topshiriqni 
berishda, xodimning layoqati va qobiliyatiga yarasha ishni taqsimlagan. 
U boshchilik qilgan kafedrada faoliyat yuritgan professor-o‘qituvchilar 
ustozdan pedagogik, ilmiy, boshqaruv faoliyati sir-asrorlarini o ‘rganishgan.

---

M. G. Davletshin o ‘zining haqiqiy psixolog ekanini doimo namoyon 
qilgan, ya’ni har bir shaxsning ijobiy xislatlarini ko‘ra olgan.
Professor M. G. Davletshin mehnat ta’limi va kasbga yoilash 
muammolariga, texnik qiziqish va texnik qobiliyatlami shakllantirishning 
psixologik xususiyatlariga, Respublikamizdagi pedagogika oliy o‘quv 
yurtlari va universitetlarida o‘qituvchi kadrlar tayyorlash samaradorligini 
oshirish muammolariga ko‘p e’tibor beradi.
M. G. Davletshinning ilmiy qiziqishlari asosan oliy maktablarda 
psixologiyani 
o ‘qitish samaradorligini oshirish muammolariga 
qaratilgan edi. Olim tomonidan 0 ‘zbekiston maktablarida psixologik 
xizmatni tashkil qilish, boshqarishning shakl va tizimi ishlab chiqil- 
di. Professor M. G. Davletshin hozirgi zamon talablarini nazarda tu- 
tib, asosiy e ’tiborni Sharq mutafakkirlarining psixologik qarashlarini 
o'rganish masalalari bilan oliy o ‘quv yurtlarida psixologiyani o ‘qitish 
va Respublika psixologlarining ilmiy tadqiqot ishlarida bu boy 
merosdan foydalanish masalasiga qaratgan.
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng, 1991-yilda Nizomiy 
nomidagi Toshkent Davlat pedagogika instituti qoshida psixologiya 
fanlari nomzodi ilmiy darajasini beradigan Ixtisoslashgan Kengash 
ochilishini asoslab bergan va 1991-1999-yillar davomida shu kengashni 
boshqargan. Shuni ta’kidlash joizki, mustaqillikdan oldin fan nomzodi 
ilmiy darajasini olish uchun Moskva, Leningrad, Kiyev kabi shaharlarga 
borib, dissertatsiyalar (rus tilida) yoqlanar edi.
Mustaqil respublikamizda ilmiy salohiyatli kadrlarning ko‘payishida 
M.G. Davletshin tashkil etgan Birlashgan Ixtisoslashgan Kengashning 
roli beqiyosdir. Shu bilan birga M. G. Davletshin 1996—1999 
yillarda 0 ‘zbekiston psixologlar assotsiatsiyasining birinchi raisi ham 
bo‘lgan.
0 ‘zbekiston 
Respublikasida 
xizmat 
ko‘rsatgan 
fan 
arbobi, 
psixologiya fanlari doktori, professor M. G. Davletshin rahbarligida 
I nafar fan doktori, 49 nafar fan nomzodlari yyetishib chiqdi. 
M. G. Davletshinni MDXda tanimaydigan psixolog yo‘q, uning 
shogirdlari respublikamizdagi barcha oliy o ‘quv yurtlarida faoliyat 
ko‘rsatishmoqda. Talantli olim, 0 ‘zbekiston Respublikasida xizmat

---

ko‘rsatgan fan arbobi M. G. Davletshin 0 ‘zbekistonda psixologi­
ya fanining o‘qitilishini takomillashtirish, uzluksiz ta’lim jarayoni- 
da pedagogika institut va universitetlar uchun o‘qituvchilar tayyor- 
lashning psixologik masalalari, umumiy va pedagogik psixologi­
ya Oliy pedagogika o ‘quv yurtlarining o ‘quv jarayoniga pedagogik 
texnologiyalami tatbiq etishning ilmiy asoslari, maktablarga psixolo­
gik xizmat ko‘rsatishning ilmiy metodologik asoslariga bag'ishlangan 
}*'o‘plab anjumanlarni tashkilotcxisidir.
Professor M. G. Davletshin tomonidan psixologiya fanining turli 
masalalari bo‘yicha 250 ga yaqin ilmiy ish chop etilgan. Ustoz tomonidan 
qoldirilgan eng yirik monografiya va o‘quv qo‘llanmalar sirasiga 
«Qobiliyatlar va diagnostika» (1979), «Yosh va pedagogik psixologiya» 
(1974), «Zamonaviy maktab o‘qituvcxisining psixologiyasi» (1999), 
«Umumiy psixologiya» (2001), «Yosh va pedagogik psixologiya» (2004) 
va boshqalami kiritish mumkin. U respublikada o ‘tkazilgan barcha ilmiy 
anjumanlar materiallarining va ilmiy to‘plamlaming mas’ul muharriri 
bo‘lgan.
Valentina Andreevna Tokareva 
1935-yil 27-iyunda Andijon 
shahrida tug‘ilgan. Andijon shahridagi l-sonli xotin-qizlar maktabini 
tamomlagach, Leningrad davlat Universiteti (hozirgi Sankt-Peterburg 
davlat universiteti)ning falsafa fakultetiga o ‘qishga kiradi.
V. A. Tokarevaning yuksak darajadagi olim va psixolog bo‘lishida 
psixologiya fanining allomalari B. G. Anan’ev, V. N. Myasishev, 
B. F. Lomov, A. V. Petrovskiy, A. A. Bodalev, A. M. Matyushkin, 
E. F. Ribalko, A. V. Yarmolenko, M. G. Davletshinlarning katta 
ta’siri bo‘lgan. Ilmiy faoliyat bilan shug‘ullanish layoqati uning 
universitetdagi talabalik davridayoq namoyon boMadi. Buni «Maktab- 
mternat tarbiyalanuvchilarida faoliyatga ehtiyoj va qobiliyatning o ‘zaro 
bogMiqligi tadqiqotlari tajribasi» mavzusidagi bitiruv diplom ishi 
misolida ko‘rishimiz mumkin.
V. A. Tokarevaning ilmiy-tadqiqotchilik faoliyati juda keng. U 
bola shaxsining rivojlanishi, fikrlash jarayoni shakllanishining o‘ziga 
xos jihatlari, ta’lim va tarbiya berishning psixologik muammolarini 
o ‘rgangan. 0 ‘z tadqiqotlarida V. A. Tokareva maktab о ‘quvchi larining

---

aqliy rivojlanishini diagnostika qilish, shaxsni o ‘rganish metodlari, 
inaktab va OTM, akmeologiyada psixologik xizmat metodlari masa­
lalariga alohida e’tiborini qaratadi.
V. A. Tokareva shaxs axloqiy rivojlanishidagi psixologik muam- 
inolarni hal etish masalasiga ulkan xissa qo‘shgan. Bu muammolarni 
ladqiq qilishning boshlanishi uning «Psixologiyada kichik o ‘smir 
yoshidagi bolalarda (V-VI sinflarda) jam iyat oldidagi burchga 
sodiqlikni shakllantirish masala lari» mavzusidagi nomzodlik ishida 
namoyon bo‘ladi. Bu muammoni o ‘rganish V. Tokarevaning 1992-yilda 
Moskvada Umumiy va pedagogik psixologiya instituti qoshidagi Il­
miy darajalami belgilash Maxsus Kengashi majlisida himoya qilingan 
«Talaba shaxsining axloqiy rivojlanishi psixologiyasi: fenomenologiya, 
tipologiya qonuniyatlari » mavzusidagi doktorlik ishida ham davom et- 
tirildi.
V. Tokareva shaxsning axloqiy rivojlanishiga ko‘p komponentli 
axloqiy-psixologik fenomen sifatida, o‘zida axloqiy bilimlarni, 
axloqiy xis va shaxsiy sifatlariga axloqiy baho berish va o ‘z-o‘zini 
baholashni, axloqiy xatti-harakat va xulqini yaxlit jamlovchi axloqiy 
qobiliyatlaming rivojlanishi sifatida yondasxishni taklif etadi. Axloq 
shaxsni tizimlashtiruvchi markaz sifatida ko‘riladi. Fundamental 
psixologik muammolar bilan bir qatorda V. Tokareva o‘z faoliyatida 
amaliy sohalarga ham e’tibor beradi. Jumladan, u ta’lim berishning faol 
metodlari ilmiy-nazariy asoslarini ishlab chiqadi. Maqolalaridan birida 
u psixologik tizimdagi fanlardan imtihonlami «Yumaloq stol» metodi 
shaklida o‘tkazishni taklif qiladi. Bu shakl talabalarning imtihondagi 
hayajonini pasaytiradi, ularning imtihonga tayyorgarlik jarayonidagi 
mas’uliyatlarini oshiradi, tanqidiy fikrlash va nazariy bilimlarni aniq 
hayotiy vaziyatlarda qoMlab tahlil qilish malakalari shakllanishiga asos 
bo‘ladi. V. Tokarevaning talabalami o ‘qitishning psixologik asoslarini 
chuqur anglaganligi uning o‘qituvchilik faoliyati samarali bo‘lishiga 
asos bo‘lgan. 0 ‘z pedagogik faoliyatini V. A. Tokareva ADMI 
(Andijon davlat meditsina instituti)da boshlagan.
Uzoq davr mobaynida 1978-yildan 1998-yilga qadar Valentina 
Andreevna Toshkent davlat universiteti 
psixologiya kafedrasida

---

o ‘qituvchilik faoliyatini olib borgan. 1998-yildan boshlab u 0 ‘zbekiston- 
ning oliy harbiy ta’lim muassasalari (harbiy akademiya)da faoliyat olib 
boradi. Bu muassasalardagi faoliyat davomida V. Tokareva «Umumiy 
psixologiya asoslari», «Ijtimoiy psixologiya», «Harbiy psixologiya» 
fanlaridan m a’ruza, seminar v a amaliy mashg‘ulotlar olib borgan.
V. A. T okareva 220 dan ortiq n ashr ettirilgan o ‘quv-uslubiy 
q o ila n m a lar, uslubiy k o ‘rsatm a!ar, ilm iy ju m allard ag i m aqolalar 
muallifi. M asalan, 0 ‘zbekiston harbiy oliy ta ’lim m uassasalaridagi 
faoliyati davrida uning «H arbiy xizm atchilar psixologiyasini o ‘rganish 
uchun ofitserlarga q o ‘llanm a» (N astolnaya kniga ofitserov po izu- 
cheniyu psixologi i voennoslujashix) (2 0 0 I-у.), «Shaxsiy tarkibni 
o ‘qitish va tarbiyalashda harbiy xizm atchilar tem peram entining 
o ‘ziga xos jih atlari, ulam i aniqlash xisobga olish» (O sobennosti 
tem peram enta voennoslujayushix, ix viyavlenie iuchet pri obuche- 
nii i vospitani i lichnogo sostava) (2 0 0 I-у.), shuningdek, quyidagilar 
nashr ettirilgan: «Ijtim oiy psixologiyadan sxem alar albom i» (Albom
sxem po sotsialnoy psixologii) (2004-y.), «U m um iy psixologiyadan 
sxem alar albom i» (A lbom sxem po obshey psixologii) (2005-y.), 
q o 'llan m alar «T anqidiy fikrlashni 
rivojlantirishning psixologik 
asoslari» (Psixologicheskie ocnovi razvitiya kreativnogo m ishleniya) 
(2008-g.), «K om m unikativ m alakalam i rivojlantirishning psixologik 
asoslari» (Psixologicheskie osnovi razvitiya kom m unikativnix um e- 
niy) (2010-g.).
Psixologiya fanining taraqqiyotida М . X. Rahm onovaning roli 
ham muhimdir. O lim a ta ’lim jarayonida diqqatining roli, o ‘quvchilar 
diqqatini dars jarayonida barqarorlashtirish, o ‘quvchilar diqqatining 
individual xususiyatlari kabi masalalarni keng yoritib berdi. М . X. 
Rahm onovaning «Ta’lim da diqqatning roli» (1963-y.), « 0 ‘qish dars- 
larida birinchi s in f o ‘quvchilari diqqatining barqarorligi» (1969-y.), 
« 0 ‘quvchilar diqqatining b a ’zi individual xususiyatlari» (1971-y.) kabi 
ilmiy m aqolalari ta ’lim jarayonida o ‘quvchilar diqqatini tashkil etishda 
asosiy m anba bo‘lib xizm at qiladi. K eyinchalik u «Psixologiya kursida 
k o‘rsatmalilik» (1981-y.), «O ilaga sovg‘a» (1996-y.) kabi ilmiy ishlari- 
ni chop ettirdi. Uni qo‘rqoq bolalam ing ruhiyati, aql-zakovati, diqqat-

---

o'libor sohalari qiziqtirib, u hozirgi kunda shu sohalarda kuzatish, tad- 
qiqol ishiarini olib borm oqda.
K. Sh. Karim ova, m aktabgacha bolalam i ona-tili egallashning psi- 
Mtlogik xususiyatlarni aniqlash, o ‘sm irlarning o ‘quv jam oasida o ‘zaro 
m unosabatlarini shakllantirish m asalalari b o ‘yicha ilmiy izlanishlar olib 
Iwrdi. Uning «O snovno‘e elem ent о gram m aticheskogo stroya rodno- 
go yazika как put razvitiya m ishleniya detey starshego doshkol’nogo 
vo/.rasta» (1959), «U chet individualnix razlichiy detey pri obuchenii 
i.x rodnomu yaziku v detskix sadax» (1971-y.), «Izuchenie vzaimo 
olnosheniy podrostkov i ix form irovaniya» (1985-y.) kabi m aqolalari 
hozirgi kunda ham o ‘z qiym atini y o ‘qotmagan.
Shuningdek, yosh psixologiyasida M .A . M uzaffarov « 0 ‘sm ir 
уoshlam ing tasavvur qilish asoslari» (80 d an ortiq ilm iy m aqola), 
li. M am ajonovning «U m um iy psixologiyadan am aliy m ashg‘ulotlar», 
«Psixika hodisalari haqida», «B olalarda ijobiy va salbiy ertak 
personajlari haqida tassavvurlarni shakllantirish jaray o n in i psi­
xologik tadqiq qilish» kabi, V. P. Ivanovaning «U m stvennaya 
dcyatelnost uchashixsya pri napisanii diktanta» (1962), «Faktoro 
obespechivayushie vosprizvedenie v um stvennoy deyatelnosti uc- 
hashixsya»(1977), X. G 'o fu ro v an in g xotira v a uning xususiyatlari, 
um um ta’lim m aktablarida o ‘quvchilarda tasavvurlarning shakllanishi, 
ularni so ‘z bilan tasvirlash ham da rasm darslarining ulam ing shakl- 
lunishiga ta ’siri haqidagi m aqolalari, S. R ahim ovning «A bu A li ibn 
Sinoning psixologik qarashlari», A . Saydullaevning o ‘quvchilarni 
Ian, texnika, san’at, shaxslararo m unosabatlar, xayolning rivojlanish i­
ga bag‘ishlangan qator m aqolalari, F. T em urovning o ‘quvchilam ing 
kasbiy qiziqishlari kasbga y o ‘naltirish, individul yondashish, kasbiy 
qiziqishlari aniqlash kabi qator ilm iy m aqola va to ‘plam lari chop etil- 
ili. F. Tem urov bilan b ir vaqtda faoliyat k o ‘rsatgan.
N. Negmatov ham o'zin in g ijodiy izlanishlarini tafakkur jarayoni- 
ga bag‘ishladi. U tafakkur va uning jarayonlarini tadqiq qilish, 1-sinf- 
dan boshlab o ‘quvchilarda um um lashtirish faoliyatining rivojlanishi 
bo'yicha longityudtadqiqotlarini am alga oshirdi. O liy m aktabda psixo­
logiya fanlarini o ‘qitish m asalalariga katta e ’tibor berdi.

---

Q. Turg‘unov esa respublikada birinchilardan bo‘lib, mehnat psixo­
logiyasi sohasiga asos soldi. U mehnat jarayonida bilim, ko‘nikma va 
malakalaming shakllanishini to‘qimachilik jarayonida o ‘rgandi va tajri- 
baga asoslanib, to‘quvchilikning psixologik asoslarini yoritib berdi. Mu- 
allifiiing «Razvitie proizvodstvennix navkov u uchahixsya» (1963-y.), 
«Voprosi о ponyatiy «umenie» i «navuk» v psixologii» (1964), 
«К problemam umeniy i navokov» 1964-y. kabi ilmiy ishlari chop 
etildi, ayniqsa, uning «Psixologiya terminlarining ruscha-o‘zbekcha 
lug‘ati» psixologiya fanini o ‘rganishda muhim ahamiyatga egadir.
Mehnat ta’limi psixologiyasi rivojlanishida N. Yaxyarov o ‘quv- 
chilarda mehnatga bo‘lgan ijobiy munosabatlami shakllantirish masa- 
lasida ko‘pgina ilmiy maqolalar chop ettirdi.
M. Vohidov (1927—1989-y.) 1955-yilda Leningradda nomzodlik ish ini 
himoya qilgan. Dastlab Andijon pedagogika institutida, so‘ngra Qori Ni- 
yoziy nomidagi pedagogika ilmiy tadqiqotlar institutida ishlagan. 1966-yil 
Toshkent Davlat universiteti Psixologiya kafedrasi mudiri etib saylangan. 
1973-yili Ministrlar Soveti topshirig‘iga binoan tarix fakulteti tarkibida 
tashkil etgan. Zinin, L. I. Sofer ishtirokida va markazning iste’dodli olim- 
lari yordamida bu yerda o‘quv eksperimental laboratoriya tashkil qilingan. 
M. Vohidov tomonidan maktabgacha pedagogika bilim yurtlari uchun, pe­
dagogika institutlari uchun darsliklar yozilgan, oxirgi yillarda M.Vohidov,
A.Petrovskiy tahriri ostidagi «Umumiy psixologiya» darsligi tarjima qi­
lingan va ayni paytda milliy va mintaqaviy xususiyatlami hisobga olgan 
holda o‘zbek tilida darslik yaratish bilan mashg‘ul bo‘ldi.
0 ‘zbekistonda psixologiya fanining tarqqiyotida professor 
(1985-yil) М. V. Vohidovning ham o ‘m i bor. M uallifning asosiy 
tadqiqot sohasi o ‘quvchilarning o ‘quv faoliyatida m nemik jarayon- 
larni o ‘rganishga bag‘ishlangan edi. Shuningdek, u 0 ‘zbekistonda 
psixologik fikrlarning rivojlanishi tarixi, bolalam ing psixologik 
xususiyatlarini keng miqyosda o ‘rgandi. 0 ‘zining ko‘p yillik taj- 
ribalariga suyanib 1981-yili «Psixologiya» darsligini yaratdi. Bu 
darslik bolalar psixologiyasi bobida ham hozirgi kunda pedagogika 
oliy o ‘quv yurtlari va pedagogika kolleji talabalarining asosiy 
q o ‘llanmalaridan biridir.

---

Yosh va pedagogik psixologiya sohasida P.I. Ivanovning shogirdlari- 
dan biri M.E. Zufarova 7 yoshli bolalarni psixologik tomondan maktab 
(a'limiga tayyorlash masalasini ilmiy tajribalar asosida yoritib bergan. U 
«6 yoshli iqtidorli bolalaming maktab ta’limini egallashdagi psixologik 
imkoniyatlari», ularda bilish jarayonlarining shakllanishi xususiyatlari, 
(ulabalami pedagogik faoliyatga psixologik tayyorlash, pedagogik amali­
yot bo‘yicha talabalarga metodik amaliy yordam, «Insonlarda o‘z-o‘ziga 
iminosabatni tarkib toptirish», «Psixologiyadan kurs ishlarini yozishga 
doir uslubiy ko‘rsatmalar», «Yosh va pedagogik psixologiyadan labora- 
(oriya mashg‘ulotlari va amaliyotda talabalarga uslubiy yordam», «Umu­
miy psixologiyadan asosiy tushunchalaming tematik izohli lug‘ati va 
olquv-uslubiy ishlanmalar», « Psixologiya tarixi» o‘quv qo‘llanmalari, 
«Umumiy psixologiya» ustozlari P. I. Ivanovga bag‘ishlangan darslik- 
lari 2008 va 2014-yillarda chop ettirilib, O ‘zbekistondagi Pedagogika 
yo‘nalishidagi oily ta’lim muassasalarida foydalanib kelinmoqda. U 100 
ga yaqin ilmiy, uslubiy maqolalar muallifidir.
4. 
H ozirgi d a v rd a 0 ‘zb ek isto n d a psixologiya fan in in g
rivojlanishi. Hozirgi kunda 0 ‘zbekistonda ham psixologiya 
larmoqlari kuchayib unga alohida e’tibor berilmoqda. Hozirgi 
yetishib chiqqan barcha olim larim iz 0 ‘zbekistondagi psixologiyani 
d ie t mamlakatlar psixologiyasi kabi yuqori cho‘qqiga chiqishida 
katta xissa qo‘shib, intilmoqdalar, milliy psixologiya asosida, 
ya’ni m illiylik ruhida tarbiyalab, ularning ongiga psixologiyani 
singdirmoqdalar. 0 ‘zbekistonda psixologiya fanining hozirgi 
ahvoii avvalgidan ancha rivojlangan. Chunki bu fanni o ‘qitish 
muassasasi tayyorlov markazlari ochilib kishilar ongiga yyetib 
bormoqda. Bundan tashqari psixologiya tarmoqlari bo‘yicha turli 
xil muammolarni yecxishda asosiy ro l’ o ‘ynaydi.
Bu fanning rivojlanishida o ‘zbek psixologiyasi, ya’ni B. Qodirov, 
G ‘.B. Shoumarov, V.M. Karimova, M. Vohidov, M. Davletshin, 
E.G*. G ‘oziev, R. Sunnatova, N.S. Safayev, R.I. Sunnatova, 
Z.T. Nishonova, Sh.A. Dusmuhamedova va boshqa olimlaming 
xissasi katta. Hozirgi kunda psixologiya fani ham o ‘z tarmoqlari 
rivojlantirmoqda. Xulosa qilib aytganda, psixologiya fani rivoji

---

odamlar hayotiga y a’ni yashash tarziga o ‘z 
ta’sirini kokrsatmoqda.
Respublikamiz mustaqillikka erishgan- 
dan keyin 0 ‘zbekistonda psixologiya fa­
nining rivojida keskin burilish yuz berdi. 
Hozirgi kunda ko'plab fan nomzodiari bi­
lan birga fan doktorlari, professorlar faollik 
ko‘rsata boshladilar.
G ‘ay rat Bahromovich Shoumarov -
1947-yil Toshkent shahrining Baland masjid 
G‘ayrat Bahromovich 
mahallasi (hozirgi Xadra maydoni, Alisher 
Shoumarov 
Navoiy ko‘chasi hududi)da shifokor oilasida
ta v a llu d to p g a n .
1969—73-yilIar Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika ins- 
titutining pedagogika va psixologiya fakulteti defektologiya bo‘limida 
tahsil olgan. 1973-yildan shu institutning assistenti sifatida pedagogik 
faoliyatini boshlagan. 1973—74-yillari Polsha Respublikasida harbiy 
xizmatni o ‘tagan. 1977-yildan 1980-yilgacha Moskva shahridagi 
Pedagogik fanlar akademiyasi qoshidagi ilmiy-tekshirish institutida 
maxsus psixologiya ixtisosligi bo‘yicha akademik, psixologiya 
fanlari doktori Vladimir Ivanovich Lubovskiy rahbarligida nomzodlik 
dissertatsiyasini tayyorlab, 1980-yili himoya qilgan. Dissertatsiya 
intellektual test metodikalarining diagnostik imkoniyatlarini aniqlashga 
bag‘ishlangan edi.
1980-1987-yil lari Nizomiy nom idagi Toshkent davlat pedagogika 
institutining «Umumiy psixologiya» kafedrasida assistent, dotsent 
lavozimlarida ishlagan. Katta ilmiy xodim lavozimiga o ‘tkazilgach, 
1988-89-yillar doktorlik dissertatsiyasi ustida ishlash uchun 
Moskva shahriga yuborilgan. Doktorlik dissertatsiyasining mavzusi 
yosh oilalam ing ijtimoiy-psixologik muammolarini tadqiq etishga 
bag‘ishlangan edi. Dissertatsiya mavzusi b o ‘yicha Moskva, N ij- 
niy Novgorod, Kishinyov, Toshkent shaharlarida eksperimental 
m a’lumotlarni yig‘ib, 1990-yili doktorlik dissertatsiyasini Moskva 
shahrida muvaffaqiyatli himoya qilgan. Umuman olganda, uning

---

olim sifatida shakllanishida M oskva ilmiy m uhiti alohida o ‘rin 
lutgan.
1991—1996-yillari Avloniy nomidagi Xalq ta’limi xodimlari mala- 
kusini oshirish markaziy instituti rektori, 1996—1998-yillari Respublika 
ta’lim 
markazi 
direktori 
lavozimlarida 
ishlagan. 
1998-yildan
2002-yilgacha 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti devonida yetakchi 
konsul’tant, bosh konsul’tant, monitoring guruhi rahbari lavozimlarida 
faoliyat yuritgan. 2002-2008-yillari 0 ‘zbekiston davlat jahon 
til lari universiteti rektori, 2008-yildan 2010-yilgacha 0 ‘zbekiston 
Kespublikasi Xalq ta’limi vaziri lavozimlarida ishlagan.
U ikki yil davomida Respublika komissiyasi kotibi bo‘lib, «Milliy 
istiqlol g‘oyasi: Asosiy tushuncha va tamoyillar» fani ta’lim tizimiga 
joriy etilishiga o‘z xissasini qo‘shgan. Barcha ta’lim turlarida birinchi 
bor davlat ta’lim standartlari (DTS) tasdiqlanishida monitoring guruhi 
rahbari sifatida uning ham alohida o‘m i bor.
Ta’lim tizimiga psixologik xizmatning joriy etilishida, respublika 
maktab lari shtat jadvallariga psixolog shtati kiritilishida uning xissasi 
katta. G‘.B. Shoumarov psixologiya fani yo‘nalishida 0 ‘zbekistonda 
oilani o ‘rganish bo‘yicha shakllangan ilmiy maktabning asoscxisidir. 
G‘.B. Shoumarov maktab o ‘quvchilari uchun m o‘ljallangan sog‘lom 
turmush tarzi, salomatlik, oila masalalariga bag‘ishlangan qator 
o‘quv qo‘llanmalari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida 
o‘qitiladigan «Oila psixologiyasi» o ‘quv qo‘llanmasi, « 0 ‘zbek milliy 
ensiklopediyasi», «Ayollar ensiklopediyasi», «Bolalar ensiklopediyasi» 
singari kitob lardagi maqolalar mualliflaridan biri bo‘lib, uning 
rahbarligi va hammuallifligida psixologiya bo‘yicha qator ilmiy- 
ommabop kitoblar tayyorlangan.
Psixologiya sohasiga oid masalalar bo‘yicha ko‘p yillar davomida 
«Oila», « 0 ‘zingni er bilsang», «Inson va qonun», «Yuzma- 
yuz» singari ko‘rsatuv hamda eshittirishlarda faol ishtirok etgan. 
Respublikada chop etilayotgan 5 ta jurnal va «Turkiston», «Tong yul- 
duzi» gazetalarining yillar davomida tahrir hay’atlari a’zosi bo‘lgan. 
Jumladan, G‘.B. Shoumarov (1990-yilda fan doktori, 1993-yili pro­
fessor) differensial psixologiya, ijtimoiy psixologiya, etnopsixologi-

---

ya, oila psixologiyasi, shaxs psixologiyasi, psixodiagnostika, o ‘zbek 
oilasining ijtimoiiy psixologik, etnopsixologik xususiyatlari masalasi- 
ni o‘rganishga katta e ’tibor berdi.
G‘.B. Shoumarov bir necha yillardan beri sog‘lom turmush 
targ‘ibotchisi b o iib , a ’zolari turli bo‘g ‘indagi rahbarlardan iborat 
futbol komandasiga sardorlik qilib kelmoqda. Yana bir jihatni ta’kidlash 
lozimki, uning kasbiy qiziqish lari doirasida tibbiyot sohasining alohida 
o ‘m i bor. U yillar davomida (1970-yildan 1980-yilgacha) Toshkent 
harbiy tez tibbiy yordam markazi (03) va Moskvadagi hozirgi 
Sklifosovskiy nomidagi tez tibbiy yordam markazida o‘rindoshlik 
asosida tibbiyot xodimi (feldsher) bo‘lib ishlagan.
G ‘.B. Shoumarov 0 ‘zbekiston Respublikasi ta’limi va psixologiya 
fani yutuqlarining dunyo miqyosida targ‘ ib-tashviq etilishida ham 
o ‘z xissasini qo'shib kelmoqda. U 2009-yili Frantiyaning Parij 
shahrida bo‘lib o'tgan YUNESKO Bosh Assambleyasida 0 ‘zbekiston 
Respublikasi delegatsiyasiga rahbarlik qilgan va Assambleyada o‘z 
ma’ruzasi bilan ishtirok etgan.
G‘.B. Shoumarov bugungi kunga qadar 30 nafar fan nomzodiga 
ilmiy rahbarlik, 3 nafar fan doktoriga ilmiy maslahatchilik qilgan. 
Hozirgi vaqtda o ‘nlab tadqiqotchilar uning rahbarligida doktorlik 
dissertatsiyalarini tayyorlash ustida ish olib borishmoqda. Uning 
rahbarligida o ‘zbek, tojik, qoraqalpoq, qirg'iz oilalarining ijtimoiy va et­
nopsixologik xususiyatlari, ayollarda o‘ziga o‘ziga o ‘t qo‘yish, bolalarda 
o ‘z joniga qasd qilish, jinsiy qoniqishning nikoh mustahkamligiga 
ta’siri, respublikada psixologik xizmatni tashkil etish, badiiy ijodiyot 
psixologiyasi, boshqaruv psixologiyasi, deviatsiya masalalari tahlili 
va shu kabi yo‘nalishlarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. 
0 ‘zbekistonda birinchi marta oliy ta’lim tizimida psixologik xizmatni 
tashkil etish yo‘nalishida «Fan va texnologiyalar» markazi tomonidan 
moliyalashtirilgan amaliy loyiha rahbari sifatida O ‘zbekiston davlat 
jahon tillari universitetida psixologik markazning ishga tushirilishi va 
faoliyat yuritishida uning xizmati kattadir.
G ‘.B. Shoumarov jamoat ishlarida ham faol ishtirok etib kelmoqda. 
Uning tashabbusi bilan 2000-yili tashkil etilgan 0 ‘zbekiston psixologlar

---

assotsiatsiyasiga o‘n yil mobaynida rahbarlik qilgan. Bundan tashqari
2003-2010-yillari « 0 ‘zbekiston-Turkmaniston» do‘stlik jamiyati raisi 
bo‘lib ishlagan. Hozirgi vaqtda G ‘ayrat Shoumarov Nizomiy nomidagi 
Toshkent davlat pedagogika universitetida professor lavozimida ilmiy- 
pedagogik faoliyatini davom ettirib kelmoqda.
G ‘oziyev Ergash G ‘oziyevich 
— psixologiya fanlari dokto- 
ri, professor. Bir qancha darsliklari o ‘tmishdoshlaridan psixologik 
kategoriyalar, muammolaming yangicha metodologik yondashuvga 
egaligi, psixologiyaning predmeti, tadqiqot metodlari, prinsiplari, 
psixikaning evolyutsion taraqqiyoti, faoliyat va ongning psixologik 
tahlillari umumlashtirilganligi bilan ajralib turadi.
Ergash G ‘ozievich G ‘oziev 1973-yilda « 0 ‘quvchilarda umum- 
lashtirish usullarini shakllantirish va ko‘chirish» mavzusida nom- 
zodlik dissertatsiyasini, 1991-yilda esa «Talaba va o ‘quvchilarda 
o ‘quv faoliyatini boshqarishning psixologik asoslari» mavzusida 
doktorlik ilmiy ishini muvaffaqiyat bilan himoya qilgan. 1993-yilda 
«Psixologiya» yo‘nalishi bo‘yicha professor unvoniga sazovor 
bo‘lgan.
E.G. G‘oziev - o ‘z ilmiy maktabiga ega olim bo‘lib, olimning 
rahbarligida ikki nafar fan doktori va 47 nafar fan nomzodlari 
yetishib chiqqan. Uning shogirdlari psixologiya fanining turli sohalari 
bo‘yicha izlanishlar olib boradilar. Masalan, umumiy psixologiya, 
psixologiya tarixi, shaxs psixologiyasi, ijtimoiy psixologiya, 
etnopsixologiya, pedagogik psixologiya, yosh psixologiyasi, tibbiyot 
psixologiyasi va boshqalar. Shu bilan bir qatorda olim bir nechta chet 
el va respublika miqyosidagi ilmiy grantlaming rahbari sifatida ham 
katta ilmiy-amaliy tajribaga ega.
E.G‘. G ‘oziev (1992-yilda psixologiya fanlari doktori, 1994-yil- 
da professor), ta’lim jarayonida o ‘quvchilar tafakkurini o ‘sishi, 
o ‘quvchilami umumlashtirish usullariga o ‘rgatish va ularning aqliy ta­
raqqiyoti, o‘quv faoliyatini boshqarish, tafakkur, xotira, shaxs, psixolo­
giyasi masalalari, bilish nazariyasining psixologik muammolari, komil 
insonni tarbiyalashning psixologik asoslari kabi masalalami yoritish- 
ga e’tibor berdi. Uning « 0 ‘quvchilar o ‘quv faoliyatini boshqarish»

---

(1988-yil), «Oila etikasi va psixologiyasi» (1992 y.), «Psixologiya» 
(1999 y.) «Tafakkur», «Xotira», «Shaxs», «Umumiy psixologiya» (psi­
xologiya mutaxassisligi uchun darslik. 1 — II kitob. Т., 2002.) nomli 
qoMlanmalari ko‘p sonli talabalaming asosiy o ‘quv qo‘llanmasi bo‘lib 
xizmat qilmoqda.
«Ontogenez psixologiyasi» darsligida ontogenetik rivojlanish 
bosqichlari, maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi, kichik 
maktab yoshidagi o ‘quvchilaming psixologik xususiyatlari, o ‘smirlar 
psixologiyasi, ilk o ‘spirinlik yoshining psixologik xususiyatlari, 
o ‘spirinlik davrining o ‘ziga xosligi, yetuklik davri muammolari, 
keksalik psixologiyasi (psixogerontologiya) yuzasidan fikr, mulohaza, 
mushohadalar berilgan. Shuningdek, inson shaxsi kamolotini 
aniqlovchi metodikalar, testlar, metodlar izchil ravishda, ierarxik 
tarzda yoritilgan.
«Psixologiya metodologiyasi» kitobi fanning metodologik muam­
molariga bag‘ishlangan bo‘lib, unda psixologiya fanida olib borilgan 
nazariy va amaliy tadqiqot natijalari tahlil qilingan, mulohazalar 
umumlashtirilgan. Fan metodologiyasining maqsad va vazifalari, 
prinsiplari, metodlari, metodikalari, qonunlari, qonuniyatlari, mexa- 
nizmlari, fenomenal holatlari to‘g‘risida mukammal fikrlar bil- 
dirilgan. Umumpsixologik metodologiya masalalari, ya’ni psixikani 
o ‘rganishning obyektiv metodi masalalari, determinizm muammosi 
inson psixikasining ijtimoiy (sotsial) va biologik nisbati (munosabati), 
psixofizik va psixofiziologik muammolar, reduksionizm, psixologiyada 
izohlash, 
tushuntirishning xususiyatlari, 
psixologiyaning asosiy 
kategoriyalari, bilish nazariyalari atroflicha ochib berilgan.
Sotsial psixologiya o ‘quv qo‘llanmasida sotsial psixologiyaga 
kirish, muomala, katta guruhlar to‘g ‘risida tushuncha, boshqaruv 
psixologiyasi, oila psixologiyasi, sotsial psixologiyada fenomenal 
holatlar, kichik guruhlar psixologiyasi, sotsial psixologiyaning tatbiqiy 
jabhalari, shuningdek, shaxs kamoloti, guruh jipsligini aniqlovchi 
metodikalar, testlar ierarxik tarzda joylashtirilgan.
«Psixologiya» darsligi kasb-hunar kollejlarining pedagogika- 
psixologiya 
yo‘nalishidagi 
talabalarga 
m o‘ljallangan 
bo‘lib,

---

unda shaxs, uning individual-tipologik xususiyatlari to ‘g ‘risidagi 
materiallar jam langan. Kitobda shaxs ehtiyojlari, qiziqishi, xissiyoti, 
harakteri, irodasi, temperamenti, bilish jarayonlariga oid masalalar 
aks ettirilgan. Uning 100 ga yaqin darslik, o ‘quv-uslubiy qo‘llanma 
va 900 tadan ziyod ilmiy maqolalari mavjud. Hozirda olim tomonidan 
yaratilgan, ilmiy-amaliy manbalarsiz Respublikamizdagi amaliy 
psixologlar faoliyatini hatto tasa w u r ham qilib bo‘lmaydi.
R.Z. G aynutdinov (1992-yilda psixologiya fanlari doktori, 
1997-yildan professor) «Psixologiya upravleniya v organax vnutrennix 
del» (o‘quv qo‘llanma. 2001-yil), «Psixologicheskie osobennosti 
nesovershennoletnix i ix uchet pri doprose» (Т., 2000), «Samosoznanie 
i samoregulyatsii uchitelya» (o‘quv metodik qo‘llanma, 1991), 
«Uchitelyu о psixologii vospitaniya»(l994-y.) kabi ko‘plab dolzarb 
muammolarga bag‘ishlangan ilmiy, uslubiy maqolalar chop ettirdi.
0 ‘zbek xalqining xotin-qizlari ichida birinchi marta psixo­
logiya fanlari doktori (1994) ilmiy darajasini olgan farg‘onalik 
V.M. K arim ova 
ham 0 ‘zbekistonda psixologiya fanining ravnaqiga 
katta xissa qo‘shmoqda. Uning ilmiy-tadqiqot yo‘nalishida etnopsixo- 
logik g ‘oyalari katta o‘rin oldi. U o‘zbek xalqining milliy ana’analari, 
qadriyatlari, rasm-rusumlari psixologiyasi, o ‘zbek ayolining ijtimoiy 
mavqeini oshirish, ulami keng xalq ommasiga singdirish bo‘yicha il­
miy ishlami amalga oshirmoqda. Uning yangi o ‘quv dasturlari, dars- 
liklari. o‘quv qoMlanmalarni qayta ko‘rib chiqish va milliy istiqlol 
mafkurasi konsepsiyasini ishlab chiqishdagi, oila va mahalla tizimi- 
dagi g‘oyalarni xalq ongiga singdirish haqidagi izlanishlari maqsadga 
muvofiqdir.
Olimaning « 0 ‘zbek ayoli shaxsining shakllanishi» (1986), «Ij­
timoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot» (1999), «Tashkiliy xulq» 
(1999), «Mustaqil fikrlash» (2000-y.), «Psixologiya» (2000), «Sa- 
lomatlik psixologiyasi» kabi o ‘quv qo‘llanmalaridan universitet va 
pedagogika oliygohlarining o'qituvchi va talablari keng foydalan- 
moqdalar.
Iste’dodli 
psixolog, 
psixologiya 
fanlari 
doktori, 
professor
B.R. Qodirov o ‘zining ijodiy faoliyatini iqtidorli yoshlami o‘rganishga

---

bag‘ishladi. U differensial psixologiya sohasida 
yoshlaming individual xususiyatlarini o'rgandi. 
Yoshlarda 
ijtimoiy 
qiymatga 
ega 
bo‘lgan 
o‘quvchilaming faoliyat yo‘nalishlari, layoqat va 
birlamchi qobiliyatlarining miya mexanizmlari 
o krganildi. Yoshlami u yoki bu ijtimoiy faoliyat 
yo‘nalishlarini tan lash lari elektroensefalografik 
usullar bilan neyrofiziologik jihatlari tadqiq qi­
lindi. Olingan ma’lumotlar miya faoliyatida kasb
Sharif Barotov 
tanlieh* kasbga moyillik va layoqat turlarini
ta’minlab turadigan muqobil neyrofiziologik xis­
latlar borligini isbot etdi. Zehn testlari majmuasi shakllantirildi.
Z. Qodirova (2001-yilda fan doktori) yoshlaming ijtimoiy faolligi- 
ni, ijtimoiy muhitga moslashuvini tezlashtiruvchi omillar va ularni da- 
raja tuzilmasini aniqlash, faollikning rolini talqin qilish, y a’ni jamiyat 
yaratishda yoshlaming ijtimoiylashuvi jarayonidagi faollik, shaxs ichki 
dunyosi muammolarining ijtimoiiy-falsafiy jihatlarini tadqiq qilish ma­
salalari bo‘yicha faollik ko‘rsatmoqda.
Psixologiya fanlari doktori, professor Sharif Barotovning psixolo­
giya sohasi bo‘ycha xizmatlari katta. Sh. B arotov 1960-yil 22-martda 
Buxoro viloyati Kogon tumanida tavallud topdi. Oliy ma’lumotni 
Buxoro davlat pedagogika institutida oldi. 1990-yil nomzodlik, 
1999-yil doktorlik dissertatsiyalarini muvaffaqiyatli himoya qildi. 
Zahmatkash olim, ajoyib inson Sharif Barotov ilmda o‘z maktabini 
yarata oldi. 0 ‘zbekistonda psixologik xizmatni tashkil etishda salmoqli 
ish lam i amalga oshirdi.
Professor Sharif Barotov respublikamizdagi ilmiy jarayonni 
doimo kuzatib, unda faol qatnashib keladi. Respublikada yagona 
«Psixologiya» ilmiy jurnalining asoschisi, xalqaro ilmiy anjumanlar 
tashkilotchisi va ishtirokchisi hisoblanadi. Mamlakatimizda psixo­
logiya fanining rivojlanishi, oliy va o ‘rta ta’lim sohalarida ishlaydigan 
nutaxassislarni psixologik bilimlar bilan hozirlash, psixologiya 
•anini targ‘ib qilish kabi mas’uliyatli va xayrli ishga rahbarlik qilib 
kelayapti. Hozirgi kunda «Psixologiya» jurnali muallifi. Sh. Barotov

---

har doim o ‘zi saboq berayotgan yuzlab talaba, o ‘nlab shogirdlar va 
doktorantlar, hamkasblariga o ‘z bilimlarini beminnat ehson qilishdar. 
hec ham charchamaydi.
Azim M eylikulovich Jabborov Qarshi davlat universitetining 
psixologiya kafedrasi mudiri, psixologiya fanlari doktori, professor. 
1957-yil 1-fevralda Qashqadaryo viloyat Yakkabog* tumanining 
Toshqo‘rg‘on qishlog‘ida tug‘ilgan.
Azim Jabborov 1975-1980-yillarda Toshkent Davlat Universiteti 
(hozirgi 0 ‘zMU) psixologiya m utaxassisligini tugatgan. 1989-yilda 
nomzodlik <<0‘quvchilar paxtachilik ishlab chiqarish brigadalarida 
bo‘lg‘usi paxtakorlar uchun zarur sifatlam i shakllantirishning 
psixologik asoslari» mavzusidagi dissertatsiyasini (ilmiy rahbar: 
prof. M.G. Davletshin, Ukraina FA huzuridagi Psixologiya il­
miy tadqiqot instituti, Kiyev), 2000-yilda « 0 ‘zbek maktabi 
o‘qituvchisining psixologik va etnik xususiyatlari» mavzusidagi 
doktorlik 
dissertatsiyasini 
0 ‘zbekiston 
Milliy 
universitetida 
himoya qilgan. Uning Respublika miqyosidagi jurnallarda, ilmiy 
anjumanlar va xalqaro konferensiyalarda 200 ga yaqin ilmiy ishlari 
chop etilgan. Shundan 4 tasi o ‘quv q o ‘llanma, 6 tasi o ‘quv-uslubiy 
qo‘llanma va 2 tasi monografiyalardir.
Azim Jabborov 1991-yildaO‘zbekiston Respublikasi «Xalq m a’orifi 
a’locxisi» nishoni bilan mukofotlangan. Uning viloyat televideniyasi 
orqali olib borilayotgan «Psixolog maslahati» ko‘rsatuvi va «Baxti 
bekamlik* siri» nomli radioeshittirishlardagi chiqishlari millionlab 
muxlislarga manzur bo‘lmoqda.
Olimning uni vers itetlar va pedagogika institutlarida tayyor- 
lanayotgan «Psixologiya», «Pedagogika-psixologiya» bakalavr 
yo‘nalishlari va m agistrlar tayyorlash uchun m o‘ljallangan «Tur- 
mush tarzi, ta’lim va milliy o ‘ziga xoslik» (2002), «Faoliyat va 
xulq-atvor motivatsiyasi» (2003), «Pedagogik psixologiyaning et­
nik asoslari» (2006), «Oilaviy m unosabatlar psixologiyasi» (2007), 
« 0 ‘qituvchi va o ‘quvchi hamkorligining psixologik xususiyatlari»
(2008), « 0 ‘qituvchi kasbiy tayyorgarligining psixologik asoslari»
(2009) monografiya va o ‘quv qo‘llanmalari Oliy ta ’lim m uassa-

---

salarin in g ilm iy ja m o a tc h ilig i tom onidan y u q o ri baho lan ib , am al- 
iy o td a k en g q o ‘llan ilm o q d a.
U o ‘qitishning ilg ‘o r pedagogik texnologiyalarini zam on ruxi, 
m illiy istiqlol g ‘oyasi tam oyillari bilan uyg‘un b og‘lagan xholda 
talabalarga saboq beradi. 0 ‘zbekiston R espublikasi O A K ruxsati 
bilan kafedrada tashkil etilgan «Psixologiya fanlari b o ‘yicha m etodik 
sem inar»ga rahbar, 2000—2006-yillar davom ida (uzluksiz) Oliy 
attestatsiya K om issiyasida «Pedagogika va psixologiya fanlari ekspert 
kengashi» a ’zosi, « 0 ‘zbekiston psixologlari assotsiatsiyasi»ning 
m uxtor vakili, Psixologiya fanlaridan darslik va o ‘quv adabiyotlari 
tayyorlash b o ‘yicha ekspert guruhi a ’zosi sifatida faoliyat k o ‘rsatib 
kelm oqda.
U o ‘z ish faoliyati d av o m id a к о ‘plab sh o g ird lar y etish tird i. U ning 
rah b arlig id a 4 ta nom zo d lik , 10 ta m ag istrlik , 100 dan ziyod 
b a k ala v rlik ishlari tay y o rlan d i, shuningdek, 8 ta ilm iy izlan u v ch ilar 
p six o lo g iy an in g d olzarb m av zu larid a d o k to rlik ilm iy izlanishlari 
o lib borm oqdalar.
Yuqoridagi fikrlardan shunday xulosa qilish m um kinki, psixologiya 
fani 0 ‘zbekistonda 20-asm ing ikkinchi yarm idan boshlab turli jabha- 
larda rivojlandi. Psixologiyaning turli sohalari b o ‘yicha ilm iy tadqiqot 
ishlari olib borildi. 0 ‘zbekiston Respublikasi psixologlar assotsiatsiya­
si tashkil topdi.
H ali psixologiya fanining turli sohalarida yoritilm agan, yetarli il­
m iy jihatdan o ‘rganilm agan m uam m olar ju d a k o ‘p. Ularni o ‘rganish 
respublikam iz psixologlarining asosiy vazifalaridir.
Amaliy mashg‘uIot!ardagi muhokama uchun savollar.
1. Islom dinining 0 ‘rta Osiyo xalqlari ruhiyatiga ta’siri qanday bo‘lgan?
2. VIII asrdagi turli oqim tarafdorlarining fikrlaridagi farqlar nimalardan 
iborat edi?
3. Sharq mutafakkirlari Abu Nasr Farobiyning psixologik qarashlari 
haqida nimalami bilasiz?
4. Sharq mutafakkirlari asarlarida psixologik qarashlaming mazmuni qanday?

---

5. 0 ‘zbekistonlik olimlar psixologiya sohasida qanday mavzularda ilmiy ish 
olib borgan I ar?
6. 0 ‘zbekistonda psixologiyaning rivojlanishiga xissa qo‘shgan olimlardan 
kimlami bilasiz?
7. Hozirgi davrda 0 ‘zbekistonda psixologiya fanning rivojlanishi qanday 
kechmoqda?
8. V.A. Tokareva 0 ‘zbekistonda psixologiyaning qaysi sohasi rivojiga xissa 
qo‘shgan?
9. G‘.B. Shomnarovning o‘zbek psixologiyasi fani rivojiga qo‘shgan xissasi 
qanday?
10. E. G‘oziyevning o‘zbek psixologiyasi fani rivojiga qo‘shgan xissasi 
nimalardan iborat?
11. Sh. Barotovning o‘zbek psixologiyasi fani rivojiga qo‘shgan xissasi 
nimalardan iborat?
12. A. Jabborovning o‘zbek psixologiyasi fani rivojiga qo‘shgan xissasi 
nimalardan iborat?

---

Insonning xayrli v a g o ‘zal ishlari uchun xizm at qiluvchi ru­
hiy xislatlari yaxshi fazilatdir, agar aksi bo‘lib, inson ular bilan 
yomonlik va qabih ishlar qilsa, bu xislatlar razillik, shakkoklik va 
kamchiliklardir.
Ruhning 5 ta katta quw ati bor: oziqlantiruvchi, xissiy, tasavvur, in- 
tiluvchi va aql quwatlari. Oziqlantiruvchi quw at, ovqatlanish va shun­
ga bog‘liq ishlami bajaradi. Oziqlantiruvchi quvvatning ish jarayoni 
uchga bo‘linadi: yani birinchi qism, o‘rtanchi qism va oxirgi qism. Bi­
rinchi qism bu oziqaning, masalan, non yoki go‘shtning hazm bo‘lishi, 
oxirgi qism shu oziqaning kerakli a’zolarga tarqalishi, yani tamomila 
hazm bo‘lib a’zolarga singib ketishidir.
0 ‘rtancha qism o ‘zi ikkiga bo‘linadi, birinchi qismida oziqa osh- 
qozon va ichaklarda qayta ishlanib qonga aylanish arafasida tursa, 
ikkinchi qismida qonga aylanadi. Oziqlantiruvchi quvvatga hazm qil- 
diruvchi, o‘stiruvchi, tug‘diruvchi, jalb qildiruvchi, ushlab qoluvchi, 
farq qildiruvchi, himoya qildiruvchi quw atlar kiradi. To‘g ‘riroq qilib 
aytganimizda, oziqlantiruvchi q u w at inson ovqatlanish paytida olgan 
moddasini ana shu inson organizmidagi qon moddalariga aylantiradi. 
Hazm qildiruvchi q u w at oshqozon va ichaklarda hazm bo‘layotgan 
ovqat to qon boMish darajasiga olib keladi va so‘ngra buni jigarda 
qonga aylantiradi. 0 ‘stiruvchi q u w a t bu hamma a ’zolaming ozi- 
qaga bo ig an ehtiyojini qondirib, ularni rivojlantiruvchi quw atdir. 
Tug‘diruvchi qu w at. Bu q u w a t oziqa hazm qilinishining oxirgi qis­
miga, ya’ni qonga aylanish qismiga yaqinroq bo‘lib, xuddi bir mod- 
dadan ikkinchi shunga o‘xshash moddani vujudga keltiruvchi quv- 
vatdek, bir ju ft jonlik zotdan ikkinchi bir zotni vujudga keltiruvchi 
quw atdir. Bu q u w at ikkiga boMinadi: birinchisi vujudga keladigan 
zotning moddasini beradi, bu urg‘ochi q u w a t deb ataladi, ikkinchisi 
shaklini beradi, bu erkak q u w a t deb ataladi. Bu modda va shaklning

---

qo‘shilishi natijasida erkak yoki urg‘ochi uchunchi bir jonli mavjudot 
vujudga keladi. His qildiruvchi quw at. Hammada bor, ma’lum beshta 
xissiy organlar orqali xis ettiruvchi quvvatdir. Tasavvur quvvati xis 
qilingan narsalaming ko‘rinishIarini ular ko‘z oldidan yo‘qolgandan 
keyin ham saqlab qoluvchi, ulami bir biridan farq qildiruvchi va 
qo‘shuvchi, ulam i to ‘g ‘ri va noto‘g ‘ri tafsilotlarni payqatdiruvchi, 
ularning o ‘ngida ham, tushida ham saqlab turuvchi quvvatdir. Aql 
quvvati yordamida inson aqlini ishlatadi, fikr yurgizadi, ilm-hunar 
o‘rganadi, qilgan ishlarining yaxshi-yomonini ajratadi. Bu q u w a t o ‘z 
navbatida ikkiga bo‘linadi: ya’ni amaliy va nazariy aql.
Amaliy aql hunar quvvati va fikr quvvatidan iborat. Nazariy aql 
quvvati bilan biz o ‘zgartirolmaydigan narsalami o ‘rganamiz, masa­
lan uch toq, to ‘rt juft, bulami biz o ‘zgartirolmaymiz, yani uch hech 
qacho juft bo‘lmaydi, to‘rt hech qachon toq bo‘lmaydi. Shuningdek, 
biz bu q u w a t bilan o ‘zgartirilishi mumkin bo'lgan narsalami ham 
o ‘rganamiz. Masalan, to ‘rtburchak yog‘ochni biz dumaloq qilishimiz 
mumkin. Amaliy q u w a t bilan biz o ‘zgartirishimiz mumkin bo‘lgan 
shaklni o‘zgartirib, boshqacha shakl berishimiz mumkin bo'lgan bu- 
yumlarni ajratamiz, saralaymiz. Hunar quvvati bilan biz har xil hu­
nar va mutaxassisliklami egallaymiz, masalan: tabiblik, dehqonchilik, 
dengiz sayyohligi, fikrlash q uw ati bilan biz qiladigan ishlarimizni 
ularning yaxshi yoki yomon tomonlarini, ulami qanday bajarish ke- 
rakligini fikr qilamiz.
Yaxshi fazilatliklar ikki tur bo'ladi: ya’ni xulqiy va fikriy. Fikriy 
fazilat aqliy quvvatga kirib aqllilik, donolik, fahm-farosatlilik, zehn- 
lilikdan iborat. Xulqiy fazilat intiluvchi quvvatga kirib, iffat, shijoat, 
saxiylik va adolatlilikni o‘z ichiga oladi. Yomon fazilatlar razilliklar 
ham ikki qismga bo‘linadi.
Axloqiy fazilatlar va razilliklar axloqiy harakatlarning bir necha 
marta takrorlanishida va uzoq davom etishi jarayonida vujudga ke­
ladi va mustahkamlanadi. Agar qilinayotgan ishlar xayrli bo‘lsa, un-

---

dan fazilat kelib chiqadi, agar yomon bo‘Isa, undan razillik kelib 
chiqadi. Bu hunami bir necha marotaba qunt bilan mashq qilish or- 
qasida qo‘lga kiritish mumkin. Agar biz yomon mashq qilsak, qunt- 
sizlik qilsak, bizdan yom on hattot kelib chiqadi. Agar izchillik bilan 
mashqni davom ettirsak, qunt bilan harakat qilsak bizdan yaxshi hat­
tot chiqadi.
Ma’lumki, inson hech qachon tug‘ilganida yaxshi yoki yomon bo‘lib 
tug‘ulmaydi, shuningdek, hech qachon tug‘ilishidan yo to ‘quvchilikni 
yo hattotlikni bilib tug‘ilmaydi, biroq har bir kishida biron bir fazilat­
ga, yoki qabihlikka moyil qobiliyat bo‘ladi, ya’ni biron-bir soha bosh­
qa sohalarga nisbatan yengilroq seziladi, ana shu sababli inson odatda 
yozish yoki boshqa hunarlarga, o ‘ziga qulay bo‘lgan hunarlarga yoshli- 
gidan moyil bo‘!adi va shu sohaga intiladi, faqat «tashqaridan» biron-bir 
unga qarama-qarshi maslahat berilmasa albatta. Bu tabiiy iste’dodning 
quruq o ‘zi fazilat deb aytilmaydi, masalan to‘quvchilik qobiliyati bor 
odamni hech qachon to ‘quvchi deb aytilmaydi. Faqat ana shu qobili­
yat yuzaga chiqsa, chiniqsa u fazilatga aylanadi. Tug‘ma qobiliyatning 
quruq o‘zini na fazilat va kamchilik deb bo‘ladi. Tug‘ma quruq qobi­
liyatning ismi yo‘q, agar uni biron joyda ishlatmoqchi bo‘lsak faqat 
nomigina ishtirok etadi holos, chunki u amalda yuzaga chiqmagan. Bir 
kishi uchun tug‘ma talant boshqa kishi uchun tug‘ma talant bo‘lmasligi 
mumkin. Bir kishi tug‘ma talantni amalga oshirib yaxshi yoki yomon 
nom chiqarishi mumkin, boshqasi uni amalga oshira olmay, hech qa­
chon nom chiqarmasligi mumkin.
Yaxshilik yoki yomonlikka tabiiy mayl bo‘lgan kishilarning xislati 
bir xil paytlarda to'siqsiz namoyon bo‘lishi mumkin. Bir xil paytlarda 
ularni yo‘qqa chiqarib teskari qilishi, axloqiy va odatiy xislatlar bilan 
almashtirish ham mumkin. Sovuqqonlik bilan fozillik o ‘rtasida farq 
juda katta. «Sovuqqonlik bilan qilingan ish», «sovuq» bo‘ladi y a ’ni 
shu ish bajarayotganda shu ishni bajarayotgan kishida shavq zavq bi- 
linmaydi, yaxshimi, yomonmi bu ish unga baribirdek tuyuladi. Ammo

---

fozillik bilan qilingan ish ishtiyoq bilan zavq-shavq bilan qilinadi va 
bu ish bilan huzurlansa bo‘ladi. Xuddi shuningdek, sabr-toqat, qiyin- 
chilik orqasidan erishilgan muvafaqqiyat o ‘rtasida katta farq bor. Shu 
singari did-farosatlilik bilan sovuqqonlik o ‘rtasida ham farq bor, m a­
salan did-farosatli kishi yeb-ichayotganda faqat ovqat yeyish qoida- 
larigagina amal qilib ovqat yemasdan, balki ovqatning hidu lazzatini 
ham farq qilib yeydi, sovuqqonlik bilan ovqat yegan kishi esa faqat 
sunnat qoidalarigagina amal qilib ovqatlanadi, qolgan narsaga e’tibor 
ham bermaydi, ya’ni unga yeyayotgan ovqatining lazzati bormi, yoq- 
mi, tozami, notozami baribir. Bunday kishilar aksariyat umrini befa- 
rosatlilik bilan o‘tkazadi.
Yomon xislatlar aholi orasidan yo kishilar qalbini fazilat to‘la egalla- 
gandan keyin, yo sovuqqonlik, layoqatsizlik, farosatlilik yo‘qolgandan 
keyin yo‘qoladi. Qaysi kishi o ‘zida bor g‘arazgo‘ylikni fazilatga al- 
mashtirmas ekan, u aholi orasidan chiqib ketishi kerak.
Biron bir ishga istedodi, havasi bo1 lib shu ishning aksini qiladigan, 
tabiiy fazilatga yoki razillikka mayli bo‘lgan odam shu xislatlarning 
aksini bajarishga qodirdir. Biroq bu nihoyatda qiyinchilik bilan amalga 
oshiriladi. Chunki bir ishga o‘rganar ekan,uning aksini qilish unga qi- 
yin bo‘ladi, u o ‘zining ishiga ko‘nikib qolgan bo'ladi.
Yaxshiliklar hammasi o‘rtachalikning natijasi bo‘lib, ikki keskin 
chegara kamchilik va ortiqchalik o‘rtasida o ‘mashgandir. Bu ikkala 
chegara fazilatlilikning u yon va bu yonida turgan nuqta bo‘lib har 
ikkisi ham yomonlikka olib boradi. Chunki fazilatlilik kerakli narsa 
bo‘Isa, uning bir tomonidagi keragidan ortiqchalik bo‘lib, ikkinchi to- 
monidagi keragidan ozlikdir. Did-farosatlilik ham ikki nuqta o ‘rtasida 
joylashgan. Saxiylik ham xuddi shunday, bir tomondan xasislik bo‘lsa, 
ikkinchi tomonda haddan tashqari hotamtoylik turadi. Shijoatlilik ham 
shunday joylashgan, ya’ni uning ham bir tomonida shoshma-shoshar- 
lik, bir tomonida qo‘rqoqlik turadi, o ‘tkir so‘z gapirishning ham bir 
tarafida hazil, ermak, ikkinchi tarafida kaltafahmlik, yaxshi odob-

---

ning bir tarafida takabburlik, boshqa tarafida xasislik (pastlik), hur- 
mat-ikromning bir tarafida haddan tashqari mag‘rurlik, bir tarafida 
xushomadgo‘ylik, xushfellikning bir tomonida osoyishtalik, ikkinchi 
tarafida g‘azablanish, hayoning bir tomonida vijdonsizlik, bir tomonida 
haddan tashqari uyatchanlik, do‘stlikning bir tarafida ko‘ra olmaslik, 
bir tomonida xushomadgo‘ylik turadi, boshqa ishlarida ham ahvol xud­
di shunday.
Shahar zaruriy yoki fazilatli bo‘lishi mumkin. Birinchi shahar fa­
qat zaruriyat orqasida vujudga kelib, unda insonlar faqat o‘z hayotini 
saqlash, oziq-ovqat bilan ta’minlash uchun yashaydilar. Fazilatli shahar 
aholilari haqiqiy insonlar bo‘lib, o ‘zlarining yaxshi hayot kechirishlari 
uchun kerakli bo‘lgan narsalami yaratish uchun o ‘zaro birlashib ishlay- 
dilar. Bir xil ulamolar o ‘z manfaatlari uchun zaruriy yashash formasini 
afzal desalar, bir xillari boylikda yashashni afzal deb biladilar, boshqa 
bir xillari esa unisini ham, bunisini ham qo‘shaloq afzal deb hisoblay- 
dilar. Ammo Suqrot, Aristotel, Aflotun insonning ikki hayoti bor deb 
ataydilar: birinchisi oziq-ovqat yeyish va bir-birlari bilan aloqa qilish 
va o ‘zlariga kerakli narsalarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish uchun hara­
kat qilish boMsa, ikkinchisi bunday tashvishlardan ozod bo‘lgan narigi 
dunyo hayotidir. Shuningdek insonda ikkita kamolot bor: avvalgisi va 
oxirgisi, oxirgisi biz bu dunyoda erisha olmay, balki narigi dunyoda 
erishadigan kamolot bo‘lib, bu kamolotga bu dunyoda yetishgan kamo- 
lotimiz natijasiga u dunyo sinovidan o ‘tgandan so‘ng yetishamiz. Bu 
dunyoda yetishgan kamolotimiz avvalgi kamolotdir.
Avvalgi kamolotimizda faqat fazilatli ishlar qilinadi. Inson biron- 
bir kasbni egallashi uchun faqat tug‘ma qobiliyati kifoya emas, albatta. 
U kasb-hunarda kamolotga ham yetishishi kerak, bu kamolot inson- 
dan hunaming biron-bir sohasini egallash bilan qanoatlanib qolmay, bu 
hunami to‘liq o‘zlashtirishni talab etadi, masalan, hattot yozish bilan 
shug‘ullanibgina qolmasdan, balki u shunga doir hamma faoliyatlar bi­
lan shug‘ullanishi kerak, tabib ham xuddi shunday, u faqat davolash

---

bilangina shug‘ullanib qolmasdan, meditsinaga doir hamma ishlar bi 
Ian qiziqishi kerak. Bu hamma hunarlarga ham taalluqlidir. Mana sh 
kamolot natijasida oxirgi kamolotlilikka erishamiz. Bu kamolotlilik es< 
o ‘z navbatida oliy baxt, abadiy yaxshilik, bu har bir insonning o*ziga 
foydali xayrli ishidir. Baxt-saodatga erishish uchun hamma zarur ish- 
laming teskarisini qilish bu razolatdir.
Fozil shahaming abadiy saodat beruvchi oliy kamolotga erishish 
yo‘lida bir yoqadan bosh chiqarib ishlayotgan aholisi boshqa shahar 
aholilaridan o‘ziga xos fazilatlari bilan ajralib turishlari kerak. Chunki 
bu shahar aholisi boylik yo‘lidagina hamkorlik qilib, ularga fazilatning 
o‘zigina kerak bo'lmasdan ahillik va adolatlilik ham kerakdir, biroq 
bunday shar aholisi ahillikni, adolatlilikni o‘z maqsad lari yo‘lida ni- 
qob qilib olib, haqiqat ishlari uchun hech qachon qo‘llamaydilar, bular 
hamma ishda ham shunday qiladilar.
Bir qancha qilinadigan ishlar orasida foydalisini ajratib olish uc­
hun u baxtga olib boradimi, yo‘qmi bilish kerak, ana shundan keyin 
bu ishni yanada foydaliroq qilish uchun harakat qilish kerak, agar ha- 
qiqiy foydali bo‘lsa, shahar aholisining hammasigami yoki faqat ayrim 
qismigami, yoki faqat o ‘zigami, buni bilish kerak, tabib ham shunday 
qilishi kerak. Masalan, biror kasalni dori-darmon bilan davolayotgan 
paytida, uni davolasa bo‘ladimi, yo‘qmi, buni bilishi kerak.
Hikmat bu hamma mavjudotlaming eng so‘nggi sabablari va sababi 
bor narsalaming eng yaqin sabablari haqidagi va u sabablarning borli- 
gini isbotlaydigan bilimlardir. Biz bu bilim orqali ularning mohiyati­
ni, qanday vujudga kelishini, agar ular ko‘p bo‘lsa, «birinchi sabab»ni 
(sababul avval) nisbatan qay tartibda joylanishini va uning uzoq sa- 
bablarining sababchisi ekanligini, ularning oldidagi yaqin sabablarini 
o‘rganamiz. Shuningdek bu «sababul avval» eng birinchi asos ekanligi, 
va tuzilishi jihatidan boshqa narsalarga o‘xshamasligini, o‘z-o‘zidan 
mavjud ekanligini, uning boshqa narsalarga xojati ham yo‘qligini, asli- 
da jism ham emas ekanligini jismda bo‘lishi mumkiun ham emasligini,

---

uning borligi hamma mavjudotning so‘nggi chegarasi ekanligini uning 
o ‘zi hech narsa bilan umumiy bo‘lmay yagona ishtirok etmay faqat no- 
migagina ishtirok etishini haqiqatligida ekanligini, uning yakka o ‘zida 
hamma mavjudotning ifoda etilishini bilamiz. Shuningdek, u hamma 
mavjudotlaming asosiy birinchi haqiqat ekanligini boshqa narsalar esa 
uning xaqiqatligiga asoslanishini u eng fazilatli, eng haqqoniy borliq va 
yakkayu yagona ekanligini bilamiz.
Biz bu ilm orqali undan boshqa mavjudotlaming qanday qilib ke­
lib chiqishini o ‘rganamiz, shuningdek mavjudotlaming qanday tartibda 
joylanishini, qaysi boshi, qaysi o‘rtasi, qaysi oxiri, ulaming sabablari, 
ulaming boshqa narsalarga sababchimi, yoqmi ekanligini bilamiz, o ‘z 
navbatida boshqa sabablar bilan bog‘ liqligini, nuhoyat, shuningdek, 
oxirgi mavjudotning o ‘rtanchiga, o ‘rtanchining birinchiga, va niho- 
yat, so‘nggi sabab, eng aw algiga (xudoga) qanday bag‘ishlash ini va 
aksincha, ulaming awalgidan qanday boshlanishi va qanday qilib to 
oxirgi mavjudotgacha ma’lum tartibda bog‘lanib yetib kelishini bila­
miz. Bu ilm haqiqatni bilishdagi hikmat ilmi bo‘lib, bu nom ko‘chma 
ma’noda ishlatiladi, chunki bunday ilmni egallagan, mohir, tajribali 
kishilar, hikmatni yaxshi egallagan kishilar hukamolar, donolar bo‘ladi, 
shu sababli bu ilm hukamolar ilmidir.
Amaliy aql (al-aql al-amaliy)bu shunday quvvatki, bu orqali inson 
hayotdagi tajribalar, his qilinadigan narsalami kuzatish, ulardan taassu- 
rot olish, bir narsani ikkinchi narsadan ajratish bilan xulosalar chiqara- 
di. Bu xulosalar inson uchun biz to‘qnashayotgan hodisalarning qaysi 
biri kerakli, qaysisi keraksizligi haqida xizmat qiladi. Bu quw at har bir 
insonda to‘xtovsiz rivojlanib boradi, chunki inson biron-bir notanish 
ishni bajarsa, bu bilan uning tajribasi oshib boradi, tajribasiga tajriba 
qo‘shadi.
Mulohazalikning, ya’ni oqilona ish tutishning qirralari ko‘p, ma­
salan bir xil kishilar binokorlikda ishbilarmonlik qilib, usta m e’mor 
deb nom oladi, bir xil kishilar shahami boshqarishda mohirlik qilib

---

dono boshliq deb nomlanadi, boshqa bir xillari turmushning boshqa 
sohalarida mulohazalik qiladilar, bular ham o‘z mohirliklariga qarab 
nom oladilar. Mulohazali kishi biror narsani o ‘ylaganda, o ‘zi uchun 
qayg‘urmasdan, boshqalar, ya’ni xalq uchun qayg‘uradi. Masalan xoh 
shahami boshqarishda bo‘lsin, xoh uy qurishda bo‘lsin, ya’ni har bir 
sohada mulohazali odam uchun eng muhimi to‘g ‘ri, fozilona fikr yu- 
ritishdir, toki biron qarshilikka uchraganda uni bartaraf etuvchi to‘g ‘ri 
yo‘l topa olsin. Xalq hamisha biron-bir zarur ishni bajarishda aqlli 
kishilarga muhtoj bo‘lib turadi. Mulohazali kishilami xalq dono deb 
ataydi va bu mulohazalik insondagi shunday bir quwatki-u quw at 
sog‘lom aql deb ataladi. Foydali fikr yuritish har bir insonning maqsadi 
bo‘lmog‘i kerak, chunki inson ish qilayotgan paytida albatta o‘z oldiga 
biron-bir maqsad qo‘yadi.
Zehnlilik - bu bir-biriga zid kelib qolgan turli fikrlar orasidan 
to‘g ‘risini topa olish, birining xatoligini ko‘rsatib bera olish, noha- 
qini to ‘g ‘rilab munozaralardan eng haq fikrni ko‘rsata olish quv- 
vatidir.
Fikran ustunlik fozil, xayrli kishilarda bo‘ladigan xislatdir. 
Bunday xislati bor inson o ‘z ishlarida xayrli, fazilatli bo‘lishi ke­
rak, keyin uning fikrlari, ishlari, ko‘rsatmalari bir-biriga mos tu- 
shishi kerak, tajribalarda bir karra emas, bir necha karra sinalgan 
bo‘lishi kerak, toki uning ko‘rsatm alari, ishlari, naqllari to ‘g ‘risida 
kishilarda ishonch hosil b o 'lsin va ular uning ishini misol qilib 
ko‘rsatsin, gaplarini dalil qilib aytsinlar. M a’lumki, hamma kishini 
to ‘g ‘ri ishga boshlash aql bilan b o ‘ladi. Shunday ekan bu donish- 
mandlikning bir qirrasidir. Biror narsa ustida mulohaza yurituvchi- 
ning asosi ikki xil bo'ladi, birinchisi hamma uchun yoki ko‘pchilik 
uchun ma’lum bo‘lgan fikrlar, ikkinchisi kuzatishlar va tajribalar 
asosida hosil bo‘lgan fikrlar.
Tajribasizlik — tajribasiz kishi boror ishni amalga oshirmoq- 
chi bo‘lganda qiynaladi, chunki bunday ishni oldin hech ko‘rmagan

---

bo‘ladi, ba’zan inson ayrim ishlarda tajribasiz bo‘lishi, boshqa bir ish- 
da tajribali bo‘I ishi mumkin.
Quntsizlik - bunda inson ma’lum bir ishni qilayotganda yoki biror 
narsaga duch kelganda uni quntsizlik bilan bajaradi, ishni bo‘sh qiladi. 
U agar har qanday ish uchrasa ham baribir uni quntsizlik bilan baja­
radi, butun umri mobaynida quntsiz bo‘lib o ‘tadi, ya’ni unga nisbatan 
loqayd bo‘ladi.
Axmoqlik. Bunga giriftor bo‘lgan kishilarda ham o ‘ziga yarasha 
fikr, maqsad, g‘oyalar bo£ladi, tajribasi bo‘ladi, lekin biror ishni qila- 
otganda o‘z bilimi, tajribasidan to‘g ‘ri foydalana olmaydi, bir-biriga 
to‘g‘ri fikrlami bog‘lay olmaydi, natijada bergan ko‘rsatmalari, qilgan 
ishlari axmoqona bo‘lib chiqadi.
Ziyraklik — bu insondagi tez fikrlilik, o‘ylagan narsasini darrov topa 
olish qobiliyatidir. Inson o ‘z mulohazasi, ziyrakligini hamisha oshirib 
borishi kerak, agar aql yomonlikka qaratilsa, bu xislatlar razillik, mak- 
korlik, aldamchilikka olib boradi.
Xalq aqlli kishilami dono deb ataydi.Chunki ular insonlarga kerak­
li narsalami o‘ylab topadilar, ya’ni insonlarga foydali, zarur bo‘lgan 
narsalami o'ylab topadilar. E xudo, demak shunday ekan, ularni yer 
yuzidagi eng yaxshi kishilar desak bo‘lmaydimi, agar shunga munosib 
bo‘lmas ekan, ular nomigagina donodirlar.
Hikmat mavjudotlarga so'nggi sabablari, insonning so‘ngi maqsa- 
di haqidagi bilim, bu maqsad baxt-saodatdan iborat ekan va maqsad 
ham sababning bir ko‘rinishi bo‘lgani uchun hikmat bu dunyodagi bar­
cha mavjudotlaming baxtga erishuvi yo‘lini ko‘rsatadi. Bundan inson 
ruhan o ‘z ulushini olib, aqli kamolotga erishadi, buning natijasi sao- 
t’jtdir. Shunday qilib, hikmat haqiqat yo‘lida saodatga erishuv y o ‘lini 
>.
o‘rsatib beradi, shunday qilib biri — g‘oya bersa, ikkinchisi bu g‘oyani 
amalga oshirish usulidir.
Tushuntirish qobiliyati. Bu qobiliyat ishontirish qobiliyatidan 
farq qiladi, bu farq shuki, ishontirayotgan kishining nutqini eshi-

---

tayotgan kishi uning maqsadini, faqat uning gapiga ishonch hosii 
qUgandan keyingina bajaradi, tushuntirayotgan kishining nutqini 
cshitgan kishi esa buni tushunib yetgandan keyin, uning tushun- 
tirgan gapidan xulosa chiqarib biror ish qilmoqchi bo‘ladi, yoki 
aksincha qiladi, yoki umuman ishga qo‘l tekkizmaydi, unni is- 
hontirishning hojati yoq, chunki u o ‘ziyoq gap nimada ekanligi­
ni fahmlab yetadi. Tushuntirih qobiliyati kishi qalbida bir narsaga 
nisabatan fazab uyg‘onganida rozi bo‘lganida, xavotirlanganida, 
kishi ruhiy tushkunlikka uchraganida, umuman, shunday hollarda 
ishlatiladi. Tushuntirishdan maqsad insonni kerakli ishga undash, 
uning qilayotgan ishi n o to ‘g ‘ri ekanligini anglatishdir. K o‘pincha, 
ayrim kishilar biror narsaga nisbatan havasi ortganda yoki g ‘azabi 
qo‘zg ‘alganda maqsadining aksini qilib qo‘yishi mumkin, tushunti- 
rish ularni to ‘g ‘ri yolga solishga yordam beradi.
Fozil shaharda m artabalar hamisha bosqichma-bosqich ko‘tarila 
borishi kerak, y a ’ni inson oliy maqsad sari doimo intila borishi 
kerak, bu yerda tinmay harakat qilgan kishi oxiri boshliq b o ‘ladi, 
ikkinchidan, shaharda eng ilg 'o r kishi bo‘ladi, masalan, otliq jang- 
chilarni olganimizda, ularning maqsadi qurolni dushmanga qarshi 
mohirlik bilan ishlatishdir, ularning orasida bittasi bu sohada eng 
mohir usta b o ‘lib, u ham boshliq, ham ustoz b o ‘ladi, boshqa ish- 
larda ham ahvol xuddi shunga o ‘xshashdir. M asalan, ikkita kishini 
olsak, ularning maqsadi bitta bo6 Isa ulardan bittasi ana shu maq- 
sadni qanday qilib amalga oshirishni bilsa, o ‘ylab ish qiladigan 
bo‘lsa, fazilatli, aqlli b o ‘lsa, ikkinchisi birinchisidagidek xislatga 
ega bo‘lmasa, albatta birinchisi ikkinchisiga boshliq bo‘lishi kerak. 
Agar ikki kishi boshqa kishini maqsadini amalga oshishiga yor­
dam beradigan ikki ishni qilayotgan bo‘lsa bu yerda ana shu ikkita 
ishdan m uhim rog‘ini qilayotgan kishi sal baland pog‘onada turadi. 
Chunki u kishi boshqasiga nisbatan ko‘proq foydali ish qiladigan 
bo‘lib chiqadi.

---

Shahar qismlari va ularning mahallalari bir-biri bilan o ‘zlarining 
mehribonliklari orqali birlashadi, bu birlashuv adolatli muhofaza qi­
lishga asoslanadi, bu mehribonlik tabiiydir. Masalan ota-onaning far- 
zandga mehribonligini, irodaga suyanadigan mehribonlikni, kishining 
kishiga mehribonligini misol qilib ko‘rsatsa bo‘ladi, mehribonlikni 
uchga bo‘lish mumkin: birinchi — fazilatli ishlardagi mehribonlik, ik­
kinchi — manfaatli ishlardagi mehribonlik, uchinchi — lazzatli ishlardagi 
mehribonlik. Adolatlilik ham mehribonlik bilan bog‘liqdir, fazilatli sha- 
hardagi mehribonlik avvalo fazilatli ishlarda va fikrlarda ko‘rinmofg‘i 
kerak.
Mehribonlik uch sohada namoyon bo‘lmog‘i kerak.
Birinchi soha boshlang‘ich mehribonlik, ya’ni birinchi mehribonlik 
bo‘lib, bu xudoga bo‘lgan mehribonlik;
Ikkinchisi esa dunyoviy ishlarga bo‘lgan mehr-muhabbat bo‘lib, bu 
tugallangan mehr-muhabbat boMadi.
Uchinchisi esa mana shu birinchisi bilan ikkinchisi o‘rtasidagi nar- 
salarga bo‘lgan mehr-muhabbatdir. Olloh taolo haqidagi, ruh, taqvo- 
dorlik haqidagi, shuningdek, olam uning bo‘laklarining paydo bo‘lishi, 
insonning yaratilishini tushunish shuningdek, olam qismlarini bir-biriga 
bo‘lgan nisbati, shuningdek, odam va ruhning xudo tomonidan yara- 
tilishi haqidagi fikrlar ilohiyot haqidagi to ‘g ‘ri munosabat deb atalib, 
ularga boMgan mehr-muhabbat avvalgi mehr-muhabbat, y a’ni asosiy 
mehr-muhabbat deb ataladi.
Dimyoviy ishlarga bo‘lgan munosabat ya’ni saodatga erishuv ha­
qidagi qarashlar tugallangan qarashlar deb atalib ularga bo‘lgan mehr- 
muhabbat tugallangan mehr-muhabbat deb ataladi. Bu har ikkalasi- 
ning o‘rtasida bo‘lgan qarashlar ikkinchi ya’ni o‘rtanchi munosabatlar 
bo‘lib, bu mehr-muhabbat saodatga erishish uchun qilingan ishlarga 
bo‘lgan mehr-muhabbat bo‘lib, o‘rtanchi mehr-muhabbat deb ataladi. 
Agar shahar aholisining fikrlari mana shu munosabatlarga mos tush- 
sa va saodatga erishish uchun kerakli bo‘lgan ishlami qilsa, mehri-

---

bonlik ularning bir-birlariga qiladigan zaruriy munosabatiga aylanadi. 
Shuningdek, kishilar bir joyda birga yashaganliklari uchun bir-biridan 
manfaatdor, shu sababli bu yerda mehribonlik manfaatdorlikka aylana­
di, shuningdek, bu yerda kishilar bir-birlaridan lazzat-rohat oladilar. Bu 
yerda mehribonlik lazzat-rohatga ham aylanadi, mana shu tarzda ular 
bir-birlariga bog‘lanadi, jipslashadi.
Ayrim kishilar nafsning barcha kuchlarini, xususan, intiluvchi 
q u w at kuchlarini yomonlik deb o‘ylaydilar. Bazilar faqat shahvo- 
niy va g‘azab kuchlarini yomonlik deb biladilar, yana birovlari ruhni 
qo‘zg‘atuvchi kuchlari, masalan, ko‘ra olmaslikni, baxillikni, pastkash- 
likni, xudbinlik kabilami yomonlik deb biladilar. Ularning hammasi 
xato qiladilar, chunki yaxshilik va yomonlikni ifodalash uchun xizmat 
qiluvchi kuchlar — usullaming o‘zi yaxshilik yoki yomonlik bo‘lmaydi. 
Shunday narsalargina yomonlik bo‘lishi mumkinki, qachonki u baxt- 
sizlikka olib kelsa, yoki shunday narsalar yaxshilik bo‘lishi mumkin 
agar saodat olib kelsa.
Fazilatli inson o‘limdan omon qolgan bo‘lsa, u o ‘zining narigi 
dunyodagi saodatini ko'paytirish uchun yana bir qancha ishlar qiladi. 
Biroq shuni aytish kerakki, uni o ‘limdan qo4rqishi, o‘lgandan keyin 
juda ham yomonlik ko‘raman yoki qo4limda bo‘lgan saodatni o ‘lsam 
yo‘qotaman deb qo‘rqishi kerak emas, chunki uning tirikligida erish- 
gan baxti o ‘zi bilan qoladi, o ‘limidan keyin ham saqlanadi hech qanday 
yomonlik ko‘rmaydi. Fazilatli inson o ‘limdan ehtiyot bo‘lishi qochis- 
hi kerak. Chunki u tirik qolsa, baxt-saodatini ziyoda qiluvchi yanada 
ko‘proq ishlami qiladi.
Fazilatli inson o ‘limga shoshilmasligi kerak va shuningdek, o ‘lim 
oldida har xil ayyorlik ham qilmasligi kerak, uning o‘limi shahar aho­
lisi uchun tirikligidan ko‘ra foydaliroq bo‘lsa, shunda u o‘limni afzal 
ko‘rmog‘i kerak. Agar u o iim n i shunday tushunar ekan, shunda u 
o‘limdan hech qachon qo‘rqmaydi, uni birov qo‘rqita olmaydi, johil 
shahar aholisi o ‘limdan shuning uchun ham qo‘rqadiki, agar o‘lsam

---

mol-u dunyoyimdan, aysh-u ishratimdan, obro‘-hurmatimdan ajralib 
qolaman deb o ‘ylaydi. Fosiq ziqna ham molu-dunyoyimdan va sao- 
datimdan ajralib qolaman, deb o ‘ylaydi. 0 ‘lim johil shahar aholisiga 
nihoyatda qo‘rqinchlidir, chunki ular o‘limdan so‘nggi baxtning nima 
ekanligini bilmaydilar, ular saodatdan abadiy ajrayiniz o ‘limimiz hayo- 
timizning faoliyatimizning so‘ngisi deb o‘ylaydilar va g ‘am tashvishga 
botib qoladi.
Inson aqlli bo‘lsa, uning ikki xislati bo‘lishi kerak, birinchisi shun­
day xislatki, uning yordami bilan yaxshi-yomon ishlarini bir-biridan 
farq qiladi. Ikkinchisi yordamida oldida turgan ishlarning eng afzalini 
ajratib oladi. «Falon kishi aqlli» deganimizda bizda u bilimdon, fahm-
li, ishbilarmon degan tasavvur hosil bo‘ladi. Bu yerda aql bilan ilm 
o ‘rtasida farq yo‘q, yani aqllik bilan olimlik o‘rtasida farq yo‘q, aql- 
ga ma'qul narsa bilan olimga malum bo‘lgan narsa o ‘rtasida ham farq 
yo‘q. aqlli kishida, shuningdek, fikrlash qobiliyati ham zo‘r bo‘lmog‘i 
zarur. Aristotel fikricha, ular yani aqlli kishilar tug‘Ugandan fazilatli 
bo‘lsalar fazilatli ishlami qilishi kerak, ammo dialektiklar aytadiki, aql- 
lilar aqlga mos keladigan ishlami qilishi kerak. Agar mos kelmasa, bu 
ishlami qilmasligi kerak.
Nafsoniy quvvatlarda ham xuddi shunday holni uchratamiz. Xayrli 
kishilar hamisha xayrli narsalaming sababcxhisi bo‘ladi va shuning uc­
hun ular sharafli kishilardir. Yomon inson yomon ishlarning sababchisi 
bo‘ladi, agar bunday kishi podsho bo‘lsa, u bunday ishlarning sabab­
chisi bo‘ladi, shuning uchun bunday ishlami o ‘ylab topgan fikriy quv- 
vatni fazilatli fikriy quw at deb atamasdan, fitnagarchilik, hiylagarchi- 
lik va shunga o‘xshash nomlar bilan ataydilar.
Yovuz shaharda eng yaxshi ishlarning o‘m ini eng yomon, zarar- 
li ishlar, fikrlar egallaydi. Ana shuning uchun bunday shahardan agar 
imkon bo‘lsa, fazilatli shaharga ko‘chib o ‘tish kerak. Agar bunga im­
kon bo‘lmasa, fazilatli inson bo‘lmasa, azaliy yomon bo‘lib, dunyoda 
g ‘arib bo‘lib yashagandan o ‘lim afzalroqdir.

---

Fikriy fazilat insondagi shunday bir fazilatki buning natijasi 
bo‘lmish har bir g ‘oya - ixtirolardan xalqlar yoki xalq, yoki shahar naf 
ko‘radi va bu foydali narsalar o‘zaro almashtiriladi. Bu foydali nar­
salami qoMga kiritish uchun kerak bo‘lgan davriy tadbirlar manbayi 
fikriy kuch deb ataladi. Agar fikriy kuch biror narsani kashf qilishda 
yomon narsani o ‘z oldiga maqsad qilib qo‘ysa, bu yomon fikriy fazilat 
bo‘lib, fazilatli fikr bo‘lmaydi.

---

M avzuga doir test topshiriqlari.
1. Psixologiya tarixiga to‘g‘ri ta’rif berilgan qatorni aniqlang.
a) Psixologiya tarixi jamiyat tomonidan hayvonlarga va insonlarga xos 
bo‘lgan psixik hayot hodisalari haqidagi bilimlaming asta-sekin to‘planib bo­
rishi tarixidir.
b) Psixologiya tarixi inson tomonidan hayvonlarga va individlarga xos 
bo'lgan psixik hayot hodisalari haqidagi bilimlaming asta-sekin to‘planib bo- 
rish tarixidir.
c) Psixologiya tarixi inson tomonidan hayvonlarga va insonlarga xos 
bo‘lgan biologik hayot hodisalari haqidagi bilimlaming asta-sekin to ‘planib 
borish tarixidir.
d) Psixologiya tarixi inson tomonidan hayvonlarga va insonlarga xos 
bo‘lgan psixik hayot hodisalari haqidagi bilimlaming asta-sekin to‘planib bo­
rish tarixidir.
2. Quyidagi fikr qaysi mutafakkir olimga tegishli? «Eksperimental va 
nazariy psixologiyani talqin qilish uchun, shunday qiyoslash o‘tkazish za- 
rurki, bu yerda hozirgi kun muammolarini ko‘raylik va tarix bilan mu- 
loqotga kirishaylik».
a) Ananev
b) Dj .Moreno
c) Arrian
d) Arastu
3. Psixologiya tarixini o‘rganishda qanday ma’lumotlar katta ahami- 
yat kasb etadi?
a) Termik ma’lumotlar
b) Diagnostik ma’lumotlar
c) Didaktik ma’lumotlar
d) Emperik ma’lumotlar
4. Psixologiya haqidagi quyida keltirilgan ta’rif kimga tegishli? «Psi­
xologiya uzoq o‘tmishga va qisqa tarixga ega».
a) D. Yurkevich
b) D. Ushinskiy
c) G.Chelpanov
d) G.Ebbengauz
5. Psixologiya tarixi nechta davrga ajratiladi va ular qanday prinsip- 
ga asosan tuzilgan?

---

a) 3 ta davrga, o ‘rta davrlarga bo‘linish prinsipi
b) 3 ta davrga, katta davrlarga bo‘linish prinsipi
c) 2 ta davrga, o ‘rta davrlarga bo‘linish prinsipi
d) 2 ta davrga, kichik davrlarga bo'linish prinsipi
6. Psixologiya tarixining manbalari bo‘lib xizmat qilgan fanlar to‘g‘ri 
keltirilgan qatorni toping.
a) Fizika, kimyo, anatomiya, antropologiya, tilshunoslik, etnografiya;
b) Fizika, biologiya, astronomiya, antropologiya, falsafa, mantiq, tarix;
c) Fizika, biologiya, anatomiya, antropologiya, falsafa, mantiq, tarix;
d) Fizika, kimyo, astronomiya, antropologiya, tilshunoslik, etnografiya;
7. Psixologiya tarixida psixika haqidagi dastlabki ilmiy fikrlarning 
paydo bo‘lishidan hosil bo‘!gan oqimlar to‘g‘ri korsatilgan qatorni to­
ping.
a) Bixeviorizm va materializm
b) Dualizm va idealizm
c) Bixeviorizm va dualizm
d) Idealizm va materializm
8. Hozirgi davrda psixologiyaning tamoyillari nechta?
a) 6 ta tamoyil
b) 5 ta tamoyil
c) 4 ta tamoyil
d) 3 ta tamoyil
9. « . . . tamoyiliga ko‘ra, psixika yashash sharoiti bilan belgilanadi va 
sharoit o‘zgarishi bilan o‘zgaradi>> - ushbu ta’rif qaysi tamoyilga tegishli?
a) Dualizm
b) Idealizm
c) Materializm
d) Determinizm
10. Psixologiya tarixida psixika va ongning faoliyatda taraqqiy etish 
tamoyiliga ulkan hissa qo‘shgan olimlar keltirilgan qatorni toping.
a) S. Vigotskiy, G. Ebbengauz, M. Teplov
b) S. Vigotskiy, D. Ushinskiy, L. Rubinshteyn,
c) P. Blonskiy, G. Ebbengauz, M. Teplov
d) S. Vigotskiy, L. Rubinshteyn, M. Teplov
11. Platon va Arestotelning qaysi ta’limoti 0 ‘rta asrlarda Sharq va 
G‘arbda hukmron bo‘lgan?
a) Ruh haqida b) Olov haqida c) Psixika haqida d) Atomlar haqida

---

12.
Epikurning fikriga ko‘ra, ruh nechta o‘zgarmas elementlardan 
iborat?
a) 4 b )3
c)6 
d) 8
13.
Grek faylasuflaridan birinchi bo‘lib, ruh va ruhiy faoliyat haqida 
sistemali ta’limot yaratgan olim qaysi?
a) Aristotel b) Platon c) Demokrit d) Fales
14.
Butun mavjudot zichlasxish va siyraklasxish qobiliyatiga ega 
bo‘lgan havodan tashkil topgan deb ta’lim bergan olim qaysi?
a) Anaksimen b) Empedokl c) Geraklit d) Platon
15.
Ratsionalizmning eng ko‘zga ko‘ringan vakillari qaysilar?
a) A. Kenterbenskiy va Sh.Vilgelm
b) I. Rosselin va D. Skott
c) V. Okkara va I. Rosselin
d) I. Damask va Sh. Vilgelm
16. F. 
Bekon qaysi fanlar asoschisi hisoblanadi?
a) Ingliz materializmi va umuman tajriba fanlari.
b) Tajriba va matematika
c) Ingliz materializmi va falsafa
d) Astronomiya va falsafa
17.
Yangi materialistik psixologiyaning asoschisi kim? 
a) Gobbs b) David Gartli 
c) 
Djeyms Mil d) Aleksandr Bel
18. Refleks tushunchasini fanga olib kirgan olim?
a) R. Dekart b) Bekon c) Gegel d) Spinoza
19.
Empirik psixologiyaning «otasi» kim hisoblanadi?
a) Dj.Lokk b) T.Gobbs c) Bekon d) V.Leybnits
20.
Psixologiyada «Assotsiatsiya» terminini fanga kim kiritgan?
a) Dj.Lokk b) V.Leybnits c) B.Spinoza d) Bekon
21.
Empirik psixologiya nechchanchi asrda paydo bo‘Idi?
a) XVII asrda b) XVI asrda с) XIX asrda d) XV asrda
22.
Empirik psixologiyaning yutuqlarga erishishiga qaysi metodning 
tadbiq qilinishi sabab bo‘Idi?
a) Eksperiment b) Kuzatish c) Sotsiometriya d) Suhbat
23.
Psixologiya va pedagogikada intellektualizmning eng ko‘zga 
ko(ringan vakili kim hisoblanadi?
a) Gerbert b) Ushinskiy c) Veber d) Vundt
24.
Volyuntaristik psixologiyada psixik hayotning asosi sifatida qaysi 
bilish jarayoni hisoblanadi?

---

a) Iroda b) Tafakkur с) Xotira d) Sezgi
25. Volyuntaristik psixologiya vakillari berilgan qatorni aniqlang.
a) G. Linne, G. Myunsterberg
b) V. Keller, K. Kofka
c) X. Erenfels, V. Vundt
d) V. Vundt, A. Adler
26. Freyd ta ’limotiga kora shaxs hayotining asosi nimaga qaratilgan?
a) Ongsiz mayllarga
b) Tabiiy mayllarga
c) Psixik protsesslarga
d) Hukmronlik xissiga
27. Ko‘pchilik kishilarning hayoti va taraqqiyotida tabiiy ongsiz 
mayl energiyasi mehnat faoliyatiga s a rf etilishi nima deb ataladi?
a) Sudlimatsiya b) Senzura c) Substansiya d) Sensor
28. Yaxlit strukturaviy psixologiya nima deb ataladi?
a) Geshtalt psixologiya
b) Gerantapsixologiya
c) Volyuntaristik psixologiya
d) Tiflopsixologiya
29.Geslital’t psixologiya vakillari berilgan qatorni aniqlang?
a) K. Kofka, V. Keller
b) K. Kofka, G. Linne
c) X. Erenfels, V. Vundt
d) A. Adler, X. Erenfels
30. Sezgi qo‘zg‘atgich logarifmasiga proporsionaldir, degan psixik fi­
zika qonunni asoschisini toping?
a) Fexner
b) Veber
c) Chelpanov
d) V. Vundt
31. Kim lar psixofizika faniga asos solgan?
a) Veber, Fexner
b) K. Byuller, Dj. Uotson
c) E. Tomdayk, Veterans
d) V. Vundt, A.F. Lazurskiy
32. Psixologiyani tabiat fanlari singari, eksperimental fanga aylanti- 
rish mumkin ekanligini isbotlagan olimlar qatorini ko‘rsating?

---

a) Veber, Fexner
b) V. Vundt, A.F. Lazurskiy
c) Dj Uotson, Fexner
d) D.O. Kyulpe, E. Tomdayk
33. Kimlar tomonidan qo‘zg‘atish, ifodalash, reaksiya metodlari tak- 
lif etilgan.
a) V. Vundt
b) Dj Uotson
c) Fexner
d) E. Torndayk
34. Kim tomonidan birinchi bo‘lib experim ental psixologiya labora- 
toriyasi tashkil qilinadi?
a) V. Vundt
b) Veber
c) Fexner
d) F. Lazurski
35. Psixologiyada kim tomonidan birinchi bo‘lib maxsus mayatnik 
ishlab chiqariladi?
a) V. Vundt
b) Chelpanov
c) Fexner
d) Veber
36. XIX va XX asrlarda yuksak rivoj topgan psixologiya 
yo‘nalushlaridan biri qaysi qatorda to‘g‘ri ko‘rsatilgan?
a) Emperik psixologiya
b) Funkstionalizm
c) Strukturalizm
d) Bixeviorizm
37. Freydizm yo‘nalishining asoschisi kim?
a) Z. Fryed
b) D. Gartli
c) D. Yum
d) V. Vundt
38. XVIII asrning 2-yarmida Angliyada psixologiya fanining qaysi 
oqimi vujudga keldi?
a) Assotsianizm
b) Intellektualizm

---

c) Volyuntarizm
d) Freydizm
39. Bixeviorizm asoschisi Torndayk malaka hosil qilish protsessini 
asosan qaysi hayvonda o‘rgangan?
a) Kalamush
b) Sichqon
c) Quyon
d) Maymunda
40. Psixoterapevtik usulni Sharq olimlaridan birinchi bo‘Iib kim 
qo‘llagan?
a) Abu Ali ibn Sino
b) Abu Nasr Farobiy
c) Abu Xayr Hammor
d) Husayin Voiz Koshifiy
41. Husayin Voiz Koshifiy nechchanchi villarda yashab ijod qilgan?
a) 1440-1505-yillar
b) 1410—1460-yillar
d) 1440—1501-yillar
c) 1505—1540-yillar
42. «Baxt-saodatga erishuv haqida» risolasini kim yozgan?
a) Farobiy
b) Navoiy
c) Beruniy
d) Ibn Sino
43. «Sharq Aristoteli» degan unvonga sazovor bo‘lgan m ashhur mu- 
tafakir kim?
a) Farobiy
b) Ibn Sino
c) Beruniy
d) Navoiy
44. Inson jonining oliy darajadagi ifodasi nima?
a) Aql
b) Ong
c) Tafakkur
d) Idrok
45. «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Geodeziya», 
«Mineralogiya» asarlari muallifi kim?

---

a) Beruniy
b) Ibn Sino
c) Farobiy
d) Mirzo Ulug‘bek
46. Ibn Sino sezgini nechta turga ajiratgan?
a) 2 turga
b) 5 turga
c) 1 turga
d) 4 turga
47.0 (zbekistonda psixologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan, 
taniqli olimlardan biri P. Ivanovning asarlari qaysilar?
a) «Umumiy pedagogika», « 0 ‘quvchilami texnik qobiliyatlari psixologiyasi».
b) «Umumiy psixologiya», «Umumiy pedagogika».
c) «Ta’limning psixologik asoslari», «Umumiy psixologiya».
d) «Bola psixikasi», «Umumiy pedagogika».
48. «Bilish jarayonlarining tarixiy taraqqiyoti haqida» asari kimga 
tegishli?
a) I. Pavlov
b) M.G. Davletshin
c) P. Ivanov
d) E. G‘oziyev
49. Quyidagi variantlardan qaysi biri P. Ivanov xissasiga to‘g‘ri ke­
ladi?
a) Samarqanddagi pedakademiyada eksperimental psixologiya laboratori- 
yasi tashkil etilishi.
b) «Bilish jarayonlarining tarixiy taraqqiyoti haqida» asari
c) 0 ‘zbekistonda 100 dan ortiq doktorlik va nomzodlik ishlari himoya 
qilingan.
d) Maktabda psixologik xizmatni yo‘lga qo‘ydi.
50. Taniqli olimlardan biri Sh. R. Baratov qanday mavzu asosida 
doktorlik dissertatsiyasini yoqlagan?
a) Ta’lim tizimida va ishlab chiqarishda psixologik xizmatni tashkil etish- 
ning psixologik xususiyatlari
b) Bilish jarayonlarining tarixiy taraqqiyoti haqida
c) Yuqori sinf o ‘quvchilarida e’tiqod, axloqiy tushunchalarning shaklla- 
nishi
d) Bolalarda yosh bilan bog‘liq muammolar

---

Tavsiya qilinadigan adabiyotlar 
ro‘yxati
1.