Vaonolins t n ‘vasaiivs 'V'Q ‘лзаун. Ог ~S'N 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va
|
| Tayanch so ‘zlar: V. G. Belinskiy, Gertsen, Chernishevskiy, Dobrol
yubov, I. M. Sechenov, I. P. Pavlov, idealistik va mexanistik psixologiya. 1. Rossiyada psixologiyaning rivojlanishi. R us dem okratik in- qilobining vakillari Belinskiy, Gertsen, Chernishevskiy v a D obrolyu- bovlar idealizm ni, xususan, idealistik psixologiyani tanqid qilishda boshqa y o ‘ldan bordilar. B u m utaffakkirlar o ‘zlarining tekshirish va m ulohazalarida m exanistik m aterialistlarning falsafiy tam oyillariga emas, balki Lom onosov v a R adishehevlam ing prinsiplariga tayandilar. Revolyutsion-dem okratlar m aterialist edilar, ular idealizm va vulgar m exanik m aterializm ga qarshi kurashdilar. U lar m oddiy-fiziologik va psixik hodisalam ing o ‘zaro m unosabati haqidagi ta ’lim otda psixofizik birlik tam oyillarida turdilar. V. G. Belinskiy (1811—1848-y.) borliqning, dunyoning negizi materiyadir, ong m ateriyaning m ahsuli, shu jum ladan, m iyaning xu- susiyatidir, deb hisobladi. «Eng mavhum aqliy tasavvurlar, - deydi, V. G. Belinskiy, — m iya organlarining natijasidan boshqa hech narsa emasdir». H am m a aqliy funksiyalar m iyadagi fiziologik jarayonlar asosida ro ‘y beradi. Psixik hodisalam i m iyadan tashqari deb qarash mumkin emas. Shuning uchun ham, B elinskiyning aytishicha, anato- miyadan bexabar fiziologiya qanchalik asossiz b o ‘lsa, fizologiyaga ta- yanm agan psixologiya ham shunchalik asossizdir».V. G . B elinskiy ong m ateriyaning m ahsulidir deb gapirar ekan, ong m azm unining rivojlani- shi biologik asosga, miyaga emas, balki ijtimoiy sharoitlarga bog‘liqdir, deb ta’kidlaydi. U shunday deb yozgan: «Insonni tabiat yaratadi, lekin jamiyat uni o‘stiradi va ta’lim beradi» A.V. Gertsen (1812—1870-y.) mexanistik materializmga qarshi chiqib, ong real mavjuddir, deb ta’kidladi, ongni materiyadan, inson organizmidan ajratib qo‘ygan idealistlarni qattiq tanqid qildi. Psixika - bu materiyaning mahsuli: u miyaning xossasidir, binobarin, uni miya dan ajratib bo‘lmaydi. Ongni tabiatdan, tanadan tashqaridagi mustaqil substansiya deb tasavvur qilish mumkin emas. «Ong, — deb yozgan edi A.V. Gertsen, - tabiat uchun butunlay yot narsa emas, balki tabiat ta- raqqiyotining yuksak darajasidir». Ongni uning moddiy asosi bo‘lgan miyadan ajratib bo‘lmaydi. Yuksak qobiliyatlar organi bo‘lgan miya- ni o ‘z faoliyatini bajarish borasida olib qaralganda, to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri ma’naviy tomonning fizik tomonga munosabatini o‘rganishga demak- ki, psixologiyaga olib keladi», - deb yozadi. Shu bilan birga Gertsen, mexanistik materialistlarga qarama-qarshi o‘laroq, ongni miyaning passiv xossasi emas, voqelikning ko‘zgudagi singari oddiy aksi emas, balki u ongni o ‘z tabiatiga ko‘ra aktivdir deb tushunadi. Ong va uning barcha qobiliyatlari shaxsni har tomonlama va garmonik o ‘stirish va- zifasidan iborat bo‘lgan ta’lim va tarbiyaning ta’siri bilan rivojlanadi. Gertsen dialektik materializmga chinakam yondashdi. N. G. Chernishevskiy (1828-1889-y.) ning aytishicha, dunyo va hayotning negizida bitta manba — materiya yotadi. Psixika, inson ongi ivojlanayotgan materiyaning mahsulidir. Chernishevskiy inson tabia- tini dualistik tushunishga va shunga asosan inson ongining miyasiga bog‘liq emasligi haqidagi da’voga keskin qarshi chiqdi. Psixikaning moddadan tashqari kelib chiqishini inkor qilib, Chernishevskiy inson ruhiy hayoti hodisalarining tabiiy yo‘l bilan pay do bo‘lishi va rivojlanishini isbotlashga harakat qilardi. Lekin u, ayni vaqtda, nemis vulgar materialistlari Byuxner, Fogt, Moleshottlaming yo‘l qo‘ygan xatolaridan, ya’ni moddiy miya jarayonlarini psixik jara yonlar bilan, moddiy substrakt bo‘lgan miyani ongning o ‘zi bilan ay- nan tenglashtirib qo‘yishdan uzoqda edi. «Inson tabiati yagona bo‘Iishi bilan birga, — deb yozadi u, — biz unda ikki xil hodisa moddiy deb I. M. Sechenov A. A. Smirnov K. N. Kornilov ataladigan hodisalami (inson ovqat yeydi, yuradi) hamda ma’naviy deb atalgan hodisalami (inson o‘ylaydi, xis qiladi, xohlaydi va shu kabilar- ni) ко4ramiz». U «fikrning jismiy formasi yo‘qligiga qattiq ishondi». Dobrolyubov (1836-1867-y.) Chemishevskiyning safdoshi bo‘lib, o‘z zamonasidagi tabiat fanlari yutuqlari asosida tabiat va insonning genetik birligi tamoyilini himoya qildi. Uning fikricha, dunyoda mod diy va ruhiy deb atalgan ikki manba yo‘q. Butun mavjudot harakatdagi va o‘sishdagi yagona materiyaning har xil holatidir. Materiya abadiy- dir, u yo‘qdan bor bo‘lmaydi, bordan yo‘q bo‘lmaydi, faqat o ‘z for- masini o‘zgartiradi, holos. «Aslida hech narsa yo‘q bo‘lib ketmaydi, - deydi Dobrolyubov,- faqat formalar, shaxslar o ‘zgaradi, holos». «In son, - deydi Dobrolyubov,- tabiatning bir qismidir, mavjudotlarning eng mukammalidir, taraqqiyotning koinot tomonidan erishilgan eng yuksak bosqichidir». Dobrolyubov dunyoning moddiyligini isbotlar ekan, u zamonasi- ning reaktsion idealistik olimlariga qarshi kurash olib bordi. U inson- dagi psixik hamda fiziologik jarayonlaming birligi haqidagi ta’limotni himoya qildi. Dobrolyubov psixik va fiziologik hodisalami aynan tenglashtirib qo‘ygan vulgar materialistlar - mexanistlarga qarshi chiqib, shunday deb yozgan edi: «Inson ruhi qandaydir juda nozik materiyadan iborat- dir, deb isbotlashga urinib, inson ruhiy tomonining yuksak ahamiya- tini yo‘qqa chiqaradigan qo‘pol materializmning johilona e ’tirozlari bizga kulgili va ayanchli bo‘lib tuyuladi». Dobrolyubov idealistlami tanqid qilish bilan birga olimlar uydirma nazariya va tajribaga bog‘lanmagan aprior sxemalarga yopishib olmasdan, o ‘z hukmlarida faktlarga tayansagina, ularning dunyo haqidagi ideya va tushuncha- lari turmush amaliyotida sinalgan taqdirdagina, insonni o ‘rab turgan hodisalarning haqiqiy mohiyatini bilish mumkin ekanligini isbotlash ga harakat qildi. Rus fiziologiyasi va ilmiy psixologiyasining «otasi» I. M. Sechenovning (1829-1905-y.) dunyoqarashi inqilobchi demokratlar va- killarining, ayniqsa, Chemishevskiyning ta’sirida tarkib topdi. 1863-yil uning «Bosh miya reflekslari» degan mashhur asari bosilib chiqdi. Bu asarda I. M. Sechenov o ‘sha zamon fiziologiyasining ilg‘or yutuqlariga va shaxsiy tekshirishlariga asoslanib turib, odamning psixik faoliyati qandaydir moddiy bo‘lmagan ruhning namoyon bo‘lishi emas, balki faqat miyaning faoliyati xolos, deb dadillik bilan aytdi. Sechenov fi- ziolog sifatida Chernishevskiy va undan oldin maydonga chiqqan rus materialistlari tomonidan rivoj toptirilgan materialistik monizmni ta- biiy-ilmiy jihatdan asoslab berdi. «Insondagi psixik va fiziologik ja rayonlar, - degan edi Sechenov— bu bir xil tartibdagi hodisalar, bir- biriga yaqin, real dunyoga xos bo‘lgan hodisalardir». Sechenov psixik jarayonlaming asosi bosh miya reflekslaridir, degan ta’limotni iigari surdi. «Ongli va ongsiz psixikaning barcha harakatlari,- deb yozadi u, o‘zining kelib chiqishi jihatidan reflekslardir». Shuni isbotlashni u o‘zining vazifasi deb bildi. I. M. Sechenov ilmiy psixologiyaning asosiy vazifasi bosh miyaning funksiyalari bo‘lgan psixik jarayonlaming kelib chiqishini o‘rganishdan iborat deb hisoblaydi. «Ilmiy psixologiya, — deb yozadi u - o‘zining butun mazmuni, e’tibori bilan psixik faoliyatning kelib chiqishi haqidagi bir qator ta’limotlardan o‘zga narsa bo‘lmog‘i mumkin emas». U inson psixikasining inson ongi taraqqiyotining birlamchi omili bo‘lgan tashqi dunyo bilan belgilanganligini ta’kidladi. «Moddiy olam har bir insonga nisbatan, uning fikridan oldin mavjud bo‘lgan va mavjud boladi. Ma’Iumki, insonning к ishi lar inqiroziga o ‘xshash og‘ir kechinmalarni kechiradi. Franklning uqtirishicha, ekstensial vakuumning manbai zamonaviy ijtimoiy olam hisoblanadi. Mohiyat ma’lum mazmunga ega bo‘lib, u individual va har bir odamga alohida tegishli. Mohiyatni anglash, egallash insonni o ‘z hayotiga mas’uliyatli qiladi. Ayni paytning o ‘zida mohiyatni inson o‘zi ichidan, ya’ni o ‘z tanasi va qalbidan emas, balki atrofdagi olamga murojaat qilib topa oladi. Shunga ko‘ra mohiyatga: Birinchidan, inson hayoti faoliyatini takomillashtirish yo‘li bilan erishiladi, bu keng ma’noda ijod, ya’ni biror vazifani bajarish, topshiriq, jasoratni amalga oshirish kabi. Ikkinchidan, inson boshqalarga mehr ko‘rsatish, muhabbatli bo‘lishda mohiyatni anglaydi. Inson qanchalik o ‘zini esdan chiqarar ekan, shunchalik insoniylashib o ‘ziga o ‘xshay boshlaydi. Uchinchidan, turli hayotiy vaziyatlarga aniq munosabat pozitsiyasini ishlab chiqish orqali mohiyatni anglay boshlaydi. Franklning xotiralarida yozilishicha: «Meni Osvensim konslageriga olib ketishganida nashrga tayyorlab qo‘yilgan qo‘lyozmamni musodara qilganlar. Albatta, bu qo‘lyozmani qaytadan yozib chiqishga bo‘lgan kuchli intilish lagyerdagi vahshiyliklarga chidashimga yordam berdi. Masalan, men tif (terlama) bilan og‘riganimda o‘sha kovaklarda yo- tib, xuddi men g‘alabaga yetib borgan kishi kabi kichik varoqchalarga qo‘lyozmani qayta ishlash uchun muhim bo‘lgan ko‘plab turli qaydlarni yozib bordim. Mening ishonchim komil-ki, Bavariya konslagerining qorong‘u yerto‘lasida aynan mana shu yo‘qolgan qo‘lyozmaning qayta ishlanishi xavfli sharoitni yengib o ‘tishimga yordam bergan». Yuqoridagi taassurotlarga muvofiq Frankl psixoterapiyaning boshqa shakllaridan farq qiluvchi logoterapiyani ishlab chiqadi. Logoterapiya mijozga o‘z hayotining mohiyatini topishga ko‘maklasxishni o ‘z vazifasi deb xisoblaydi. Inson o‘zining mavjudligining yashirin mohiyatini anglashida logoterapiyaning yo‘l qo‘yishi bu analitik jarayon hisoblanadi. Bu munosabat jarayonida logoterapiya va psixoanaliz bir-biriga o‘xshab ketadi. Logoterapiya psixoanalizdan shunisi bilan farq qiladi-ki, u insonning asosiy vazifasi xohish va instinktlami qoniqtirish emas, balki mohiyatni amalga oshirish va qadriyatlami muhimlashtirishdir. Logoterapiya faqat kasal, bemor kishilarga emas, balki sog‘lom kishilarga ham profilaktik maqsadlarda qoilanishi mumkin. U har qanday kishiga hayotdagi har qanday vaziyatda mohiyat borligiga ishontirish va unga o ‘z resurslaridan foydalanishga (insonni hayo- tiy muammolami hal qilishda «o‘z joniga qasd qilish, ichkilik, narkomaniyaga berilish» kabi xavfli impulslarga qarshi kurashish uc hun o ‘zida kueh topishga, umidsizlik, tushkunlikdan himoya qilish) ko‘maklashishga qaratilishi mumkin. Logoterapiya o ‘z muoalajalariga ega: bu logoterapevtik texnika, shuningdek, ekstensial vakuumni diagnostika qilishga qaratilgan metodikalar. V. Frankl nazariyasi va amaliyotidagi ahamiyatli muammolar bu - insonning asosiy harakatlantiruvchi kuchi — inson ongiga hayotning mohiyatini aniqlash uchun kurashdan iborat bo‘lib, bunda inson hayotining mohiyati uning ma’naviy tabiati, insonparvarligi, har bir insonning betakror ekanligi alohida qadrlanishi bilan ta’kidlanadiki, bu o‘z navbatida horijiy psixologiyada ko‘plab yoyilgan mexanistik va biologizatorlik qarashlarga qarama- qarshi hisoblanadi. Rus psixologiyasida insonning mavjudligi usuli xususiyatlariga «Inson va olam» asarida S.L. Rubinshteyn murojaat qilgan. 3. Genetik psixologiya. Psixogenetika (yunon - ruh, genezis — kelib chiqishi) - psixologiya va genetika kesishmasidan kelib chiqqan aqliy va psixofizik xususiyatlaming nasl-nasab tarixi va o‘zgaruvchanligi. «Xulq-atvor genetikasi» atamasi G‘arb adabiyotida keng qo‘llaniladi. Psixogenetikaning predmeti inson psixologik xususiyatlarining (bilim va vosita funksiyalari, temperament) o‘zaro bog‘liqligini shakllantirish- da irsiy va atrof-muhitning o‘zaro ta’siri. So‘nggi yillarda psixogene tikaning genetik psixofizologiyasi kabi bo‘limlari jadal rivojlanmoqda, ular miya bioelektrik faoliyatining irsiy va ekologik omillarini o ‘rganish, individual rivojlanish genetikasi hamda genetik ta’sirlaming hatti-hara- katlarga va psixopatologiyaning turlariga ta’sirini o‘rganishmoqda. Psixogenetika predmeti. Psixogenetiklar, avvalambor, ishonchli tarzda baholanishi va o ‘rganilishi mumkin boigan insonning aqliy va psixofizik xususiyatlarini o‘rganadi. Xususan, tadqiqot mavzusi ko‘pincha naslga o‘tishi va o'zgaruvchanligi hisoblanadi: - Deviant hatti-harakatlar; - Aqliy kasallik; - Temperament turlari; - Miya ritmining turlari. Psixogenetikaning asosiy metodlari: aholi, genealogik, boqib olin gan bolalar va egizaklar metodi. Egizaklar metodi: monozigotali (bir xil) egizaklar bir xil genotip- ga, dizigotalik nosimmetik bo‘lmaganligiga asoslanadi. Shu bilan bir ga, har qanday turdagi juft-juftlik a’zolari xuddi shunday mehribonlik muhitiga ega bo‘lishi kerak, shunda monozigotali egizaklaming dizi gotalik bilan taqqoslaganda o‘xshashligi, o‘rganilayotgan belgining o‘zgaruvchanligi haqida irsiy ta'sirlami ko‘rsatishi mumkin. Ushbu usulning muhim cheklovi, monozigotli egizaklaming haqiqiy psixolo gik xususiyatlarining o‘xshashligi, genetik o ‘xshash bo‘lmasligi mum kin. Genealogik usul - turli avloddagi qarindoshlar o'rtasidagi o ‘x- shashlikni o‘rganish. Bu ona va ona toifasidagi bevosita qarindosh- larning qator belgilarini va eng keng tarqalgan qon-qarindoshlarini qamrab olishni talab qiladi. Shu bilan birga, turli xil oilalarning yetarli soni haqida ma’lumotlarni ishlatish mumkin. Ushbu usul asosan tibbiy genetika va antropologiya uchun qo‘llaniladi. Shu bilan birga, psixo logik sabablarga ko‘ra avlodlaming o ‘xshashligi nafaqat ularning ge netik o‘tkazmalari, balki ijtimoiy uzluksizligi bilan ham tushuntirilishi mumkin. Aholi metodi inson genofondining alohida genlarini taqsimlash yoki xromosomalar normalligini o‘rganishga imkon beradi. Aholi- ning genetik tarkibini tahlil qilish uchun vakillari katta bo‘lgan guruh, o‘rganiladi, bu butun aholini baholashga imkon beradi. Ushbu usul, shuningdek, irsiy patologiyaning turli shakllarini o ‘rganishda ham foy- dali hisoblanadi. Oddiy psixologik xususiyatlar psixogenetikaning boshqa usullari- dan ajratilgan, bu usul, ishonchli ma’lumotlami taqdim etmaydi, chun- ki m a’lum bir psixologik xususiyatni taqsimlashda populyatsiyalar o‘rtasidagi farq, ijtimoiy sabablar, urf-odatlar va boshqalar bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Asrab olingan bolalar metodi bolaning va uning bio logik ota-onasi, bolaning va uni tarbiyalayotgan farzandlar o‘rtasidagi o ‘zaro o ‘xshashliklami har qanday psixologik asosda taqqoslashdir. Amaliy mashg*u!otIardagi muhokama uchun savollar. 1. Gumanistik psixologiyaga umumiy tavsif bering. 2. Gumanistik psixologiyaning birinchi nazariyasi nimadan iborat? 3. Gum anistik yo‘nalishning asosiy tamoyillari qaysilar? 4. Rodjers va Franklning psixoterapevtik va nazariy konsepsiyasi qanday edi? 5. Rodjers shaxsning fundamental asosini nimada deb hisoblagan? 6. Genetik psixologiya nima? 7. Psixogenetikaning predmeti nima? 8. Psixogenetikadagi egizaklar metodini tushuntirib bering. 9. Psixogenetikadagi genealogik metodini tushuntirib bering. 6 - M a v z u : XX asrning ikkinchi yarm ida yangi yo‘nalishIarning yuzaga kelishi Reja: 1. Gumanistik psixologiyaga umumiy tavsif. Gumanistik psixologiyaning birinchi nazariyasi. 2. K. R.Rodjers va V. Franklning psixoterapevtik va nazariy kon- sepsiyasi. 3. Genetik psixologiya. Yüklə Dostları ilə paylaş:
|