Vaonolins t n ‘vasaiivs 'V'Q ‘лзаун. Ог ~S'N 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va
|
| 4
. 1940-1965-yil lard a psixologiyaning fan sifatida rivojlanishi masalalari. Ikkinchi jahon urushi, nemis bosqinchilariga qarshi qahra- monona kurashi psixologiyaning bir qancha yangi muammolarini iigari surdi, harbiy psixologiyaning maxsus muammolarini ishlab chiqarishni kun tartibiga qo‘ydi. Bizning askarlarimizning qahramonliklari inson psixikasining namoyon bo‘Iishi, ayniqsa, iroda va emotsiyalar sohasi dagi shunday dalillarni ko‘rsatdi-ki, bular psixologiyada qaror topgan qoidalami, xususan, iroda haqidagi, shaxsning psixik tabiati haqidagi, uning faolligi, kuchi va imkoniyatlari haqidagi masalalami yangicha- siga qaytadan ko‘rib chiqishga majbur qildi. Urush tamom b o iish i bi- lanoq, bu asosiy masalalarni har tomonlama va chuqur ishlab chiqish ishlari amalga oshirildi. Psixik jarayonlaming fiziologiya asoslari haqidal950-yil 28-iyun- dan 4-iyulgacha sobiq sovet Ittifoqining Fanlar Akademiyasi va sobiq sovet Ittifoqining Meditsina Fanlari akademiyasining I. P. Pavlov fi- xiologiyasi bo‘yicha o'tkazilgan sessiyasi Sobiq ittifoq psixologiyasi tarixida katta voqea bo‘ldi. Sessiya materialistik psixologiyani barpo qilish uchun 1. P. Pavlov asarlari qanday katta ahamiyatga ega ekanligi- ni va bu asarlar keyingi yillarda psixologlar tomonidan yetarli baholan- mayotganligini ko‘rsatdi. Buning sababi shundan iboratki, I. P. Pavlov ta’limotini ba’zi psixolog va fiziologlar mexanistik ta’limot deb hisob- lardilar. Haqiqatan ham I. Pavlov shogirdlari va izdoshlarining ba’zilari mexanistik, biologizatorlik qarashlarga berilib, psixik hodisalami fizi ologik hodisalardan iborat qilib, psixologiyani esa oliy nerv faoliyati fiziologiyasiga tenglashtirib qo‘ydilar. Lekin, yuqorida aytilganday, bu qarashlar filosofik va psixologik frontdagi munozaralar davridayoq tan qid qilingan va qoralangan edi. Bu sessiyaning ishi shuni ko‘rsatdiki, I. P. Pavlov o‘z tekshirishlari bilan psixik jarayonlaming nerv-fiziologik mexanizmlarini, psixik ho- disalaming yuksak nerv-fiziologik jarayonlar bilan bo‘lgan birligi- ni ochgan. Ikki Akademiya birlashgan sessiyaning yakunlari, psixo logiyani Pavlov ta’limoti asosida yanada taraqqiy ettirish uchun tuit- ki bo‘ldi. Sessiyadan keyin, ko‘p o‘tmay psixik jarayonlar - sezgi, idrok, xissiyot kabilaming nerv-ziologik mexanizmlari haqidagi masa- laga bag'ishlangan ko‘plab asarlar maydonga kela boshladi. Ayniqsa I. P. Pavlovning bosh miya po‘stida yangi muvaqqat nerv bog‘lanishlarining hosil bo‘lishi haqidagi ta’limoti, qo‘zg‘alish va tormozlanish qonuniyatlari haqidagi ta’limoti psixologiya uchun juda samarali bo‘ldi. I. P. Pavlov ning inson bosh miyasi po‘sti faoliyatidagi ikki signal sistemasi haqidagi ta’limoti ham qimmatlidir. Bu ta’limot inson ongining tafakkur va nutq sin gari yuksak formalarining nerv fiziologik mexanizmlarini aniqlash imko- niyatini beradi. I. P. Pavlovning oliy nerv faoliyatining tiplari haqidagi ta’ limoti temperamentning nerv-fiziologik asoslarini, uning muhit va tarbiya ta’siri tufayli o'zgaruvchanligini aniqlash imkoniyatini berdi. Psixologiyaning metodlari haqidagi masala, xususan, o ‘z-o‘zini ku zatish metodi haqidagi masala, psixologiyada metodning ob’ektivligini qanday tushunmoq kerakligi haqidagi masala juda ham keskin qo‘yildi. Metodning ob’ektivligini faqat tashqi kuzatish, tashqi eksperiment debgina tushunmaslik kerak, aksincha, bu yana bixeviorizm va refleksologiyaga olib keladi. Ikki Akademiyaning I. P. Pavlov fizolo- giyasiga bag‘ishlangan sessiyasidan keyin har xil psixik hodisalaming nerv-fiziologik mexanizmlarini o ‘rganish bo‘yicha ko‘plab maxsus tad qiqotlar o ‘tkazildi. Bu ishlar Moskva va Leningrad akademiyasining psixologiya institutida, Pedagogika Fanlari akademiyasining psixologi ya institutida, shuningdek Sobiq sovet ittifoqining boshqa shaharlarida- gi oliy o ‘quv yurtlarining ba’zi bir kafedralarida va laboratoriyalarida o ‘tkazildi. Psixologiyani I. P. Pavlovning oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limoti asosida qayta tashkil qilish V. A. Artemov, T. P. Yegorov, A.V. Zaporojets, P.I.Ivanovlarning psixologiyadan o ‘quv qo‘llanmalarida ham o ‘z aksini topgan. Mana shularga binoan o ‘rta va oliy o ‘quv yurt- larida psixologiyani o‘qitish ishlari ham qayta tashkil qilina boshladi. 1962-yili may oyida Sobiq sovet ittifoqi Fanlar Akademiyasining huzurida oliy nerv faoliyati va psixologiyaning filosofik masalalari bo‘yicha Butunittifoq kengashi o‘tkazildi. Bu kengashda I. P. Pavlov ta’limoti psixik jarayonlaming nerv-fiziologik asosi ekanligi yana bir marta asosli ravishda tasdiqlandi va uning tadqiqotlari yuksak darajada tashkil topgan materiyaning — miyaning mahsuli bo‘lgan psixika haqi dagi ta’limotni tasdiqladi. Keyingi yillarda fiziologlar tomonidan inson psixikasidagi ayrim hodisalami tushuntirish uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan ishlar qilindi. Masalan, akademik P. K. Anoxin 1932-yil- dayoq boshlagan teskari afferentatsiya (teskari bog‘lanish) ning ahami- yatini aniqlandi. Reflektor jarayonlar organizmning faqat javob harakati bilangina tugallanib qolmas ekan. Organizmning har bir javob harakati miya po‘stiga markazga intiluvchi teskari (afferent) impuls yuborib turadi, bu impuls javob harakatning natijasidan miya po‘stiga signal berib tu- rar ekan. Shu refleksning stmkturasi yoy shaklida emas, balki halqa shaklida ekan deb hisoblashga asos beradi. Demak, refleksning teskari bog‘lanishni amalga oshiradigan yana 4-qismi (orqaga qaytaruvchi kra- ni) ham bor ekan. Teskari afferentatsiya haqidagi bu ta’limot «oldindan aks ettirish» (javob harakatni maqsadga muvofiq qilishni bilish) deb atalgan hodisaga bog‘langan tekshirishlar o ‘tkazishga imkoniyat berdi. Anoxinning shu tadqiqoti maqsadga muvofiq yo‘naltirilgan xatti-hara- katlaming fiziologik asosini ochib beradi. Bir qancha psixik hodisalami tushuntirish uchun Bemshteynning organizmning biologik faolligi masalasi sohasidagi tekshirishlari mu him ahamiyatga egadir. Bu tekshirishlarning ma’lumotlariga qaragan- da organizm muhitga moslashmaydi, balki shu muhitda paydo bo'lgan to‘siqlami bartaraf qilishga «tirishadi» ,maqsadga erishmoq uchun ku- rashadi. A. R. Nuriyaning bosh miya po‘stida psixik funksiyalaming lo- kalizatsiyalashuvi haqidagi ishlari psixik faoliyatning fiziologik asos- larini tekshirishga qo‘shilgan qimmatli xissadir. Psixologlaming tekshirishlarida shaxs va shaxsning yoshga qarab rivojlanishi masa- lalari katta o‘rin egallaydi. 1956-yili (may-iyun) Leningradda shaxs psixologiyasi bo‘yicha Butunittifoq kengashi o ‘tkazildi. Dokladlarda kishi shaxsini tarbiyalash va shakllantirish masalalariga muhim e’tibor berildi. Hozirgi vaqtda shaxs tushunchasini aniqlashga, uning eng muhim belgilarini: ijtimoiyligi, ongliligi, o ‘z-o‘zini anglashni tahlil qilishga bag‘ishlangan qimmatbaho asarlar oz emas. Shaxsning ehtiyojlariga xos xususiyatlariga, uning ongli va ijodiy faolligiga, yangi jamiyat qu rish davrida uning maslak, ideallari, dunyoqarashi va e’tiqodlarining yo‘nalishiga katta e’tibor berilmoqda. Shaxsning turli yoshda qanday rivojlanishi, uning individual xususiyatlari, harakteri, qobiliyatlari hamda qiziqishlari masalasi inson psixikasi va ongi taraqqiyotiga oid umumiy muammoning muhim tarkibiy qismidir. Psixologlar ongning individual taraqqiyotini shaxs sifatida o‘sayotgan odamning barcha tomonlaridagi, barcha psixik jarayonlari- dagi sifat jihatdan o‘zgarishdir, deb qaraydi. Bu o‘zgarish, o‘sish orga nizmning rivojlanish qonuniyatlari va kishilaming turmush sharoitlari tufayli, ijtimoiy muhit hamda ta’lim-tarbiya ta’sirida ro‘y beradi. Ijti moiy muhit, ta’lim va tarbiyaning ta’siri har bir insonning rivojlanishi- da hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Biroq shu narsani ta’kidlamoq kerakki, bu rivojlanish rivojlanayotgan sub’ekt o ‘zi hayot jarayonida aktiv ishtirok etgan taqdirdagina ahamiyatga ega bo‘Iadi. Keyingi yillar mobaynida psixologiya va pedagogikada «Ta’lim va aqliy rivojlanish» muammosi, ayniqsa, faollashdi. Bu masalaning hal eti- lishi maktablardagi ta’lim jarayonida o‘tkazilayotgan eksperimentlarga asoslanmoqda. Rivojlanishning o ‘zini qanday tushunishdan qat’iy na- zar, tadqiqotchilaming hammasi ta’limning hal qiluvchi roli sharoitida ta’lim va tarbiyaning bir-biri bilan boglanligini e’tirof etadilar. Psixologlar alohida psixik funksiyalar va bilish jarayonlarni o ‘rganish sohasida, xususan, sezgi, idrok, xotira, tafakkur sohasida ko‘p ishlar qildilar. B. G. Ananev, A. V. Zaporojets, N. A. Leontev va boshqalar olib boradigan sezgi va idrok sohasidagi tekshirishlar aso san bu jarayonlaming retseptiv tomonlariga qaratilgan. Tekshirishlar shuni ko‘rsatdi-ki, ko‘ruv, eshituv, teri sezgilari, shuningdek, sezgi va idrokning boshqa turlari faqat markazga intiluvchi jarayonning, faqat refleks boshlang‘ich zvenosininggina mahsuli emas. Ular markazdan qochuvchi jarayonlarni ham, sub’ektning faolligini aks ettiradigan qi- dimv, sinov reaksiyalarini ham qamrab oladi. Bulaming barchasi alo hida, perseptiv harakatlar bo‘lib, ular ichki psixik jarayonlar bilan bir ga, tashqi, birinchi navbatda, ozmi-ko‘pmi yorqin ifodalangan harakat komponentlarini ham o ‘ziga qamrab oladi. Xotira sohasida xotiraning mahsuldorligi esda olib qolish faoliyati- ning nimaga qaratilganiga bog‘liq ekanligi masalasi keng o ‘rgani!gan. Yaxshi esda qoldirishda qaytadan tiklash (esga tushirish) va boshqa psixik jarayonlaming roli aniqlangan. A. A. Smirnov va P. 1. Zinchenkoning asarlarida esda qoldirish max sus xildagi ichki psixik faoliyat sifatida aniqlangan. Bu faoliyatning strukturasi ochilgan, turli esda olib qolish usullarining harakteristika, uning tarkibiga kiruvchi har xil mnemonik harakatlaming alohida zvenolaming harakteristikasi berilgan. Esda qoldirish jarayonida ishti rok etadigan tafakkur jarayonlariga alohida e’tibor berilgan. Keyinchalik psixologiya sohasidagi ilmiy ishlar faollashtirildi. 1956-yildan boshlab bizda «Vopros о psixologii» jumalining chiqa boshlashi buning guvohidir. Psixologiya masalalari sohasidagi ko‘p materiallar, shuningdek, «Sovetskaya pedagogika», «Semya i shkola», «Doshkolnoe vospitanie», «Nachalnaya shkola», «Psixologicheskie jumal», «Vopros о filosofii» jumallarida va boshqa davriy matbuotda bosilib chiqib turdi. Ilmiy ishlarning aktivlashtirilganligi, shubhasiz, 1957-yil Psixologlar jamiyatini tuzishga yordam berdi. Shu yillar mo- baynida bizning oliy o ‘quv yurtlarimiz psixologiyadan zaruriy o‘quv qo'Uanmalari bilan ta’minlandi. Bu qobiliyatlarga kiruvchi esda olib qolish qobiliyatlarida ayrim zvenolaming harakteristikasi berilgan. I isda olib qolishda qatnashuvchi fikrlash jarayonlariga alohida e’tibor berilgan. Tafakkur to‘g‘risida S. L. Rubinshteyn va uning xodimlari, F. I. Shemyakin, shuningdek, S. K. Shoroxova va К. K. Platonovlar rahbarligida Sobiq ittifoq SSSR Fanlar Akademiyasi qoshidagi falsafa institutining xodimlari jiddiy tadqiqot ishlari olib bordilar. Texnika taraqqiyoti va mehnat politexnika hamda ishlab chiqa- rish professional ta’Iimning yuksalishi tufayli ko‘pgina psixolog lar (S. N. Arxangelskiy, V. V. Chebisheva, К. K. Platonov, G. V. Kiriya, B. P. Nikitin, G. F. Lomov, V. N. Pushkin, S. G. Gellershteyn, Т. V. Kudryavtsev, I. S. Yakimanskaya, P. I. Ivanov va boshqalar) konstruktiv texnika va operativ tafakkur masalalariga, shuningdek, bu tafakkuming o'quvchilarda taraqqiy etishi masalalariga juda qiziqdilar. Keyingi yillarda psixologiya va pedagogikada «Ta’lim va aqliy jihat dan o‘sish» masalasi dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. Bu masalaga oid ishlar maktablardagi ta’lim jarayonidagi tajribalari asosida olib bo- rilmoqda. Barcha tadqiqotchilarning aqliy o ‘sish to‘g ‘risida turlicha fikr- larda bo‘lish!ariga qaramay (L. V. Zankov, К. I. Menchinskaya, D. K. Bogolyavlenskiy, P. Ya. Gal’perin va boshqalar), ta’lim va aqliy o'sish, ta’Iimning yetakchi rol o ‘ynashi bilan birligi tan olinadi. Shuni aytish kerakki, psixologiya sohasida olib borilayotgan ilmiy ishlar juda ham jonlanib ketdi. Bu jonlanishga 1956-yildan chiqa boshlagan «Vop ros о psixologii» nomli maxsus jurnal dalil bo‘la oladi. Bundan tash qari psixologiya masalalariga oid maqolalar «Sovetskaya pedagogika», «Semyai shkola», «Doshkolnoe vospitanie», «Nachalnaya shkola», «Vopros о filosofii» va boshqa davriy nashrlarda bosilib chiqdi. Psixo logiya sohasida olib borilayotgan ilmiy ishlarning jonlanib kyetishiga 1957-yilda tashkil qilingan Psixologlar Jamiyati yordam berdi.Bu yil- larda Oliy o‘quv yurtlari psixologiyaga oid zarur qo‘llanmaIar bilan ta’minlandi. Psixologlaming faolligi va ular olib borayotgan ishlarning jermazmunligi M oskvada 1966-yil avgust oyida bo‘lib o ‘tgan psixo- loglarining xalqaro XVIII Kongressida yorqin namoyon bo‘ldi. Amaliy mashg‘ulotlardagi muhokama uchun savollar. 1. Rossiyada psixologiyaning rivojlanishiga qaysi psixolog olimlar xissa qo‘shgan? 2. Idealistik va mexanistik psixologiyaning rivojlanishini so‘zlab bering. 3 . 1.M. Sechenov ilmiy psixologiyaning asosiy vazifasi nima deb hisobalydi? 4. Psixologiya sohasidagi 30-yillarda qanday munozaralar boMgan? 5. Rus psixologlaridan kimlar psixik fimksiyalar va bilish jarayonlarini o‘rganish sohasida ish olib bordilar? 6. 1940-1965-yillarda psixologiyaning fan sifatida rivojlanishi masalalari qanday bo‘lgan? 7. Rossiyadagi Psixologlar Jamiyati haqida nimalami bilasiz? 8. Mehnat psixologiyasi sohasida qanday ishlar amalga oshirilgan? 9. Psixologlar qanday nashrlarda o‘z ilmiy naqolalari bilan qatnashdilar? 8 - M a v z u r 0 ‘zbekistonda psixologiya: qadim gi va hozirgi d av rd a fanning rivojlanishi R eja: 1. Sharq m utafakkirlaridan A bu N asr Farobiyning psixologik qa rashlari. 2. Sharq m utafakkirlari asarlarida psixologik qarashlarning m azm u ni. 3. 0 ‘zbekistonda psixologiya fanining rivojlanishi. 4. H ozirgi davrda 0 ‘zbekistonda psixologiya fanning rivojlanishi. Yüklə Dostları ilə paylaş:
|