Volume , issue impact Factor: 249
Yüklə 1,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
№6 | 2023 54 properties being thoroughly studied, the plant will continue to contribute to the field of pharmacology and contribute to future work. Keywords: shrub, pharmacology, medicinal plant, medicine, phraseologism, phytonym. Xitoy tabobati necha asrlardan buyon samarali rivojlanib kelishi bevosita kasallikni oldini olish, tashxis qo`yish va davolashda qo`llaniladigan dorivor moddalar bilan chambarchas bog`liqdir. Xitoy dorilarining kelib chiqishi va qo`llanilish tarixi bir necha ming yilliklarni o`z ichiga oladi. Biroq “xitoy farmakologiyasi” tushunchasi ancha keyin paydo bo`ldi. Bu tushuncha xitoyda mamlakatga evropa medicinasi kirib kelgandagina uni evropa farmakologiyasidan farqlash maqsadida qo`llanila boshlandi. Xitoy xalq respublikasi tashkil etilgandan so`ng (1949 yil) mamlakatda ilmiy izlanishlar yuzasidan katta burilish yuz berdi, jumladan farmakologiya sohasida ham. Bu xitoy farmakologiyasiga ilmiy yondoshishga asos bo`lib xizmat qildi. 1961-yil butun mamlakat bo`ylab farmatsevt olimlar ishtirokida “xitoy farmakologiyasi” deb nomlangan farmakoepiya tuzildi. 1977 yilga kelib “xitoy farmakologiyasi katta ensiklopedik lug`ati” dunyo yuzini ko`rdi, unda xitoy dorishunosligiga tegishli bo`lgan 5767 xildan ortiq dori turlari yoritib berilgan. Shu bilan bir qatorda xitoy farmakologiyasiga oid turli-tuman qo`llanma, gazeta va jurnallar chop etila boshlandi. Shuni ta’kidlab o`tish joizki, ilmiy tadqiqot markazlari va o`quv muassasalari tashkil etilishi xitoy farmakologiyasi rivoji uchun katta hissa qo`shdi. Xitoy farmakologiyasi tarixiga qisqacha to`xtaladigan bo`linsa, Sya, Shan va Chou davrlaridayoq xitoyda dorivor damlama va qaynatmalar paydo bo`lgan edi. 11 asrda yozib qoldirilgan “shijin” she’rlar to`plamida eng dastlabki dorivor giyohlardan tayyorlangan dorilar haqida ma’lumotlar etib kelgan. Bundan tashqari “huandi neyjin” nomli tibbiy asarda xitoy farmakologiyasining nazariy asoslari bitilgan. Aynan farmakologiyaga bag`ishlangan xitoydagi eng qadimgi asar 神 农本草经 shénnóng běncǎo jīng (Shennun farmakonsepsiyasi) hisoblanadi. Ushbu kitob Tsin va Xan sulolasi davrida yozilgan bo`lib, o`sha davrning juda ko`p mashxur tabiblari tajribasi va qo`lyozmalariga asoslangan. Asarga hozirgi davrga qadar tibbiyotda qo`llanilib kelayotgan dorivor o`simliklarning 365 turi kiritilgan. Mana shu asar asnosida xitoy farmakologiyasi shakllandi desak xato bo`lmaydi. Tan davrida (618-907) 唐本草 táng běncǎo dorishunoslikka oid asar yaratilgan bo`lib, unda 850 tur dorivor o`simliklar suratlari bilan keltirilgan. Min sulolasi davrida (1368-1644) esa Li Shizhen 27 yil davomida 本草 纲目 běncǎo gāngmù nomli dorishunoslik asarini tuzishga musharraf bo`ldi. Bunda 1892 tur dorivor o`simliklar va boshqa dorivor moddalar haqida batafsil ma’lumotlar ko`rsatilgan. 1977 yilga kelib “xitoy farmakologiyasi katta ensiklopedik lug`ati” dunyo yuzini ko`rdi, unda xitoy dorishunosligiga tegishli bo`lgan 5767 xildan ortiq dori turlari yoritib berilgan. Shu bilan bir qatorda xitoy farmakologiyasiga oid turli-tuman qo`llanma, gazeta va jurnallar chop etila boshlandi. Shuni ta’kidlab o`tish joizki, ilmiy tadqiqot markazlari va o`quv muassasalari tashkil etilishi xitoy farmakologiyasi rivoji uchun katta hissa qo`shdi. Qadim zamonlardayoq Janubiy Amerika hindulari kasal bo‘lib qolgan puma (yovvoyi mushuk)lar qandaydir daraxtning po‘stlog‘ini g‘ajishini sezganlar. Hindular bu daraxt po‘stlog‘i qaynatmasi bilan bezgakdan azob chekayotgan kasal kishilarni davolab ko‘rganlar. Shu yo‘sinda xin daraxti kashf etildi (Janubiy Amerikani zabt etgan ispanlar bu daraxtni shunday deb ataganlar). Bu daraxtning po‘stlog‘idan olinadigan xinin butun dunyoda bezgakka qarshi dori sifatida ishlatiladigan bo‘ldi. Bizning davrimizda esa maral bug‘u olimlarga yangi dorivor o‘simlik — levzeyani topishga yordam berdi. Kuz faslida bug‘ular o‘z raqibi bilan olishish maqsadida levzeya ildizini kemiradilar. Aniqlanishicha, maral iste’mol qiladigan bu ildiz odamga ham kuch-quvvat bag‘ishlaydi. Lekin inson hamma vaqt ham hayvon ketidan ergashmagan.U dorivor o‘simliklarni o‘zi ham qidirib topgan. |