86
Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat ġirkəti (ABƏġ) tərəfindən idarə olunur. Azərbaycan Dövlət
Neft ġirkəti (ARDNġ) hökumət adından neft hasilatı ilə bağlı ABƏġ-lə əməkdaĢlıq edən
de-
facto “səlahiyyətli qurumdur‖. Eyni zamanda, ARDNġ Azərbaycanın digər yataqlardakı neft və
qaz hasilatı ilə bağlı əməliyyatlarını keçirən Ģirkətdir
58
. Bunlara neft və qaz hasilatı, quyuların və
dərin su platformaları zavodlarının qurulması və saxlanması daxildir.
2.18.
Azərbaycanda neft və qazın emalı ilə bağlı fəaliyyət dövlət müəssisələri tərəfindən
həyata keçirilir. Azərbaycanda neft və qazın emalı ilə bağlı geniĢ çeĢidli fəaliyyətlər
mövcuddur: neftayırma və plastik məhsulların istehsalından baĢlayaraq qazın anbarlaĢdırılması
və paylanmasına qədər. 2003-cü ildən baĢlayaraq
bu sektor ildə təxminən 6 faiz artım nümayiĢ
etdirmiĢ, 2006-cı ildən sonra isə onun payına
qeyri-neft hasilat sənayesinin təxminən yarısı
düĢürdü. 2007-ci ildə bu sektorun ÜDM-də payı
təxminən 3 faiz təĢkil edirdi.
59
Ölkənin neft
konserni olan ARDNġ ölkənin neftayırma
potensialını idarə edir və region ölkələrə
investisiya yatırmaq hesabına (neft qiymətlərinin
artımından faydalanaraq) geniĢlənir (birgə
neftayırma və neft-kimya zavodları). ARDNġ,
həmçinin, neft məhsullarının daxili bazara
topdansatıĢ təchizatçısıdır (öz istehsalı və idxal
hesabına). Neft-kimya sektoru Azərkimya Dövlət
Müəssisəsi tərəfindən idarə olunur. Azərkimyanın nəzdində 7 törəmə müəssisə fəaliyyət
görsədir və orada 6600 nəfər iĢçi var. 2007-ci ilin birinci rübündə müəssisə Hökumət tərəfindən
enerji qiymətlərinin artırılması ilə bağlı olaraq fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandırmıĢdır.
Qaza gəldikdə isə, ARDNġ daxildə qazın paylanması baxımından yeganə alıcıdır (ARDNġ-in öz
istehsalı, AÇG və ġah Dəniz yataqlarından alınan və əvvəllər Rusiyadan idxal olunan qaz);
ARDNġ həmçinin qaz anabarlarının qurulmasına da investisiya yatırmıĢdır. Azəriqaz paylayıcı
Ģirkətdir və qazdaĢınma Ģəbəkəsinin operatorudur. Son illərdə ARDNġ-in gəlirləri artdıqca,
Ģirkət əsas fəaliyyətinə aid olmayan sferalarda iĢləyərək (əsasən sosial infrastrukturun
qurulması), restrukturizasiyanı həyata keçirərək, Beynəlxalq Maliyyə Hesabatlığı Standartlarına
(BMHS) keçərək zənginləĢmiĢdir. Əgər Azəriqazın paylayıcı Ģəbəkəsinin qaz xəttləri Hökumət
dəstəyilə yeniləĢirsə, Azərkimyanın maliyyə vəziyyəti zəifdir və Ģirkət Hökumətin prioritetlər
siyahısında aĢağı mövqeyə malikdir. Hər iki Ģirkətdə BMHS-in tətbiqi istiqamətində gecikmələrə
yol verilir və bu səbəbdən, onların maliyyə hesabatlığında qeyri-Ģəffavlıq mövcuddur. Ġri emal
sənayelərinin ―tənzimləməsi‖ əsasən aĢağıdakılara diqqət yetirməlidir: (i) büdcə prosesi zamanı
büdcənin icrası (Ģirkətin) və investisiya planları haqqında məlumatın alınması (2006-cı ildən
həyata keçirilir), və (ii) Azəriqaz və Azərkimyaya istehsal üçün lazım olan komponentlərin
(ARDNġ tərəfindən satılan) qiymətinin artırılması. 2007-ci ilə qədər bu qiymətlər
subsidiyalaĢdırılırdı (ARDNġ-in vergi öhdəliklərinin kompensasiyası hesabına). Tənzimlənmə
mühiti bir tərəfdən Enerji və Sənaye Nazirliyi, digər tərəfdən isə Tarif ġurası tərəfindən həyata
keçirilir. Azərbaycanın gələcəyi nöqteyi-nəzərindən baxanda, hələ ki, emal sənayesinə yerli və
58
Azərbaycanın neft və qaz sektoru ilə bağlı siyasi müzakirələr ―Azərbaycan: Enerji Sektoru Ġslahatı ilə əlaqədar
Məsələlər və Rəylər, Dünya Bankı 2005‖ adlı sənəddə göstərilir. 2005-ci ildə sektorda əhəmiyyətli dəyiĢikliklər
olduğu halda, burada qeyd olunan institusional məsələlər öz həllini tapmamıĢdır.
59
Bu potensial Azərbaycana öz neftini cənuba ―ixrac‖ etməyə yardım etmiĢdir. Belə ki, 2008-ci ildə Azərbaycan
emal olunmuĢ neftini Ġrana ötürmüĢ, əvəzində isə Körfəzdən xam Ġran nefti almıĢdır.
Cədvəl 2.2: Qeyri-neft hasilatı sənayeləri, artım
faizləri
2005
2006
2007
Qeyri-Neft
Sənayeləri
1
14.8
4.1
7.9
Qida emalı
4.2
4.0
10.1
Metallurgiya
30.2
9.1
1.7
Kimya sənayesi
6.2
14.9
-33.6
Nəqliyyat
vasitələri və
avadanlıqlar
79.0
-11.1
23.3
Toxuculuq
55.7
-17.1
-21.6
Elektrik, qaz və suyun
istehsalı və təchizatı
4.8
8.0
-7.6
Mənbə: Azərbaycan Statistika Komitəsi
Qeyd: illik dəyiĢiklik.