Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

kokand xanlığının hakimiyyətinə uğradılar.  X IX  əsrdə  Orta 
və Kiçik cüzlərdə xanlıq ləğv edildikdən sonra,  B öyük Cüz 
də  hissə-hissə  Rusiyaya  keçməyə  başladı.  Keçən  əsrin  40- 
cı  illərindən  isə  Cənubi  Qazaxıstanla  ilk  kazak  stanitsaları 
ilə  məşhur  olan vemiy  (indiki  Alma-Ata)  əraziləri  birləşdi­
rildi.  1920-ci  ildə RSFSR tərkibinə Qırğız (Qazax)  M uxtar 
Sovet  Sosialist  Respublikası,  sonra  isə  müttəfiq  respubli­
kası yarandı (1936-cı ildə).  Qeyd edildiyi kim i, qazax xalqı 
üç  cüzdən  ibarətdir.  Cüz  süni  surətdə  etno-siyasi  m əqsəd­
lərlə  bir  ölkənin  m üxtəlif ərazilərə  bölünməsidir  ki,  onlar 
da  nəsillərdən  (ru)  təşkil  olunan  taypalardan  (tayfalardan) 
ibarətdir. Bunlar arasındakı bölgü aşağıdakı kimidir:
B öyük (ulı) cüz:
Uy sın  birliyi:  daxil  olduğu  qəbilələr:  dulat,  alban, 
suan, sarıuysın, şapıraştı, oşaktı,  ıstı, sipreni; 
jalayır/cəlavir birliyi; 
kanlı və ona daxil olan sanıskılı;
O rta  cüz:
arqın,  nayman,  kıpşak, kerey, konırat, yak',
K içik cüz:
Üç qrupdan ibarətdir:
bay u lı  -qəbilələri  bxm\av&\r.beriş,aday,altm,  ]appas,  esen- 
temir,  taz,  baybaktı,  tana,  maskar,  alaşa,  kızılkurt,  şerkeş, 
ısık;
alm ulı  -  qəbilələri  bunlardır:  karakesek,  şomekey,  kete, 
tortkara, karasakal, şektv,
je m iru  -  qəbilələri bunlardır:  tabın,  tam a,jaqalbaylı, teley, 
kerderi, kereyt, ramadan-,
A L T A Y   etnonimləri
Digər  türkdilli  xalqlar  kimi,  Altay  xalqının  etnik  tər­
kibinin tarixinin  öyrənilməsi  tarix  və  etnoqrafiya,  eləcə  də
______
Şəkər ORVCOVA.Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər
Qıpçaq qrupu  türk dillərinin leksikası, səhifə ISO
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı,  2012
onomastika  elmlərinin  aktual  problemlərindəndir.  İki  əsr­
dən  artıqdır ki,  elm  adamları  bu problemi  araşdırmaqdadır. 
Altay xalqlarına ilk dəfə  Q.Miller,İ.Georqi,  İ.Fişer,  Q.Spas­
ski,  A.Qoroxov,  Bunde,  P.Çixaçev  maraq  göstərmiş,  XIX 
əsrin  II  yarısı,  XX  əsrin  əvvəllərində  isə  V.Verbitski, 
V.Radlov,  Q.Potanin,  N.Yadrintsev,  A.Andriana,  N.Aris- 
tov,  A.Kalaçov,  E.Yutsenski,  S.Şvetsak  və  s.  kimi  alimlər 
bu problemə əsərlər həsr etmişlər.
Altay  xalqının  tarixi  etnoqrafiyasını  N.Dırenkova, 
Y.Xudyakov,  S.Tokarev,  Y.Potapov,  A.Yarxo,  P.  Tadiyev 
tədqiq etmiş,  Q.Şamayev, N .Baskakov,  S.Klyaştomı, D.Sa- 
vinov,  Y.Qumilyov,  A.Umanski,  V.  Molodin,  V.Moise- 
yevin  əsərlərində  altay  xalqının  etnik  aspektləri  öz  əksini 
tapmışdır.  Əldə  olunan  nailiyyətlərin  yetərincə  olmasına 
baxmayaraq  bir  sıra məsələlərin  həlli  indi  də  qalmaqdadır. 
Məsələn,  Oyrot  dövrünün  öyrənilməsi  altay  qəbilələrinin 
daha  əvvəlki  dövrlərinin  bərpa  edilməsi  üçün  əlverişli  zə­
min yarada bilərdi.
XIX əsrdəki  idarəçilik sistemi  cunqar dövrünün xüsu­
siyyətlərini  saxlamaqda  idi.  Dyuçin  (otok)  başında  Zayşan 
dururdu.  Dyuçinlsr armanlara -  döçinlərə bölünürdü.  Bun­
ların hər biri  100 həyətdən ibarət idi ki, bunlar da demiçlərə 
tabe  idilər.  Vergi  yığımı  (yasaka)  ilə  armanda  şulenqhr 
(çuy  telengitlərində  -  kündilər)  məşğul  olurdular.  Arman 
(döçiri)  10  həyətdən  ibarə  olub,  arban  adlanırdı.  Bunların 
başında arbanaklar (boşko) dururdu.  Faktlar göstərir ki,  bu 
dövrdə  Nijni-Kumandinsk  qəzasında  8  döçin  mövcud  ol­
m uşdur1.
‘С.Швецов.Горный  Алтай и его население. Барнаул,  1900, Т.1, вып.1, 
с.237-245. 
___________ __ ________________
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə İS İ

---

Altay etnik tərkibinin bölgüsü belə idi:
1)  Etno-ərazi ulus/aym ak adlanırdı;
2)  Otok ulusun bir hissəsi,
3)  Syok və ya söök otokları birləşdirən etnik icma idi;
4)  Bölük /kezek söökün yarımbölməsi idi;
5)  Odu/uya  (patronimiya  -   klan)  bölüyə  tabe  idi.  Altay- 
ulusda 7 etnik birlik (söök) mövcud idi:  todoş,  Qıpçaq.
6)  Munduş,  irkit, töölos, tayman,  çuy-ulısdı.
7)  2(tööllös  və  köbök);  yış-ulısda  -   4  (tirqeş  kom oloş, 
küzen və yüz/yus) etnik birlik var idi.
8)  Xırda sööklər odu/uya-dan ibarət idilər.
Etnik  altay  iyerarxiyasında söök aparıcı  (açar)  rolunu 
oynayırdı.  Belə  ki,  maymanlarda bu  termin həm  bütün  b ir­
liyə,  həm də  bu birliyin  iki  yarımqrupuna aid  edilirdi.  B aş­
qa  sözlə  desək,  bu  etnonim  daşıyıcısı  qürurla deyə  bilərdi: 
“Mən  söökün  qəbiləsindənəm  və  ya  söökün  qara  mayman 
(köqöl)  maymanlarındanam”.  Altay  etnosunun  tərbiyəsi 
ənənəvi  olaraq  bu  struktur  haqqında  olan  bilgilər  əsasında 
qurulurdu.XIX-XX  əsrlərdə  Altay  əhalisi  6  etnos-ərazidə 
məskunlaşmışdı:
1)  altay/oyrot-ulus (altay telengitləri,  oyrotlar);
2)  çuy-ulus (cuy telengitləri);
3)  bayat-ulus (bayat telengitləri, teleutlar);
4)  yış-tuba-ulus (tubalar, arı telengitləri);
5)  kumandı-ulus (kumandinlər);
6)  şalkandu-ulus (çalkanlar).
SÖ Ö K LƏ R
Ən  böyüyü  altay/oyrot-ulus  idi  ki,  bu  31  söökü  bir­
ləşdirirdi:  Burada  orqonçı  və yeti-taş  etnonim  daşıyıcıları 
olsalar  da,  onlar  özlərini  tööllös  söökünə  aid  edirdilər.  Di­
gər  çuy-ulus  15  söökü  birləşdirirdi;  bayat-ulusda  9  söök
Şəkər OR U CO VA. Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə  152
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
mövcud  idi.Birliklər -   qohumluq  əlaqələri(karındaş)  zəmi­
nində yaradılırdı.
I   karındaslısa  -   todoş,  tartı  və  oçılar,  eləcə  də 
çaqantıq, kaal, kööjö, tonqjon\
II karındaslısa  -   töölös  (orqonçı  və  yeditaş),  almat, 
köbök, yabak,  saqal,  moğol,  törböt,
III karındaslısa  -   kıpçak,  kergil  və  mundus  tayfaları 
daxil  idilər  (Altay  xalqı  mundus  və  töölöslərin  əqrəba 
olduğunu indi də hafizələrində yaşadır).
IV  karındaşlıq  -   irkit,  mürkit  və  merkitləri  birləşdi­
rirdi.  İrkitlərə  soyonq,  kobolu,  tanqdı,  apatumat  və  bo- 
quşkan daxil idilər;
V  karındaşlıq  -   mayman  və yabırları  öz  ətrafına top­
lamışdı;
VI karındaslısa -  modor və ülüp (ölük) aid idi.
Yış-ulusda  -   tirqeş  (çaqat,  tokus,  tiber),  komdoş
(komdoş,  yank,  yalan),  küzen  (salkandu  qəbiləsinin  bir 
hissəsi) və jü s (şor) birləşmişdilər.
SÖÖKLƏRİN YARIMBÖLMƏLƏRİ:
Altay  etnoslarının  ümumi  analizi  göstərir  ki,  onların 
adlandırılmasında rənglər  dominantlıq  təşkil  etmişdir.Qeyd 
etmək  lazımdır  ki,  bu,  etnosların  xarici  görünüşünə  görə 
deyil,  ərazi  bölgüsünə  görə  idi.  XVII  əsr  etnonimlərindəki 
“ağ,  qara  və  sarı  kalmıklar”,  ya  da  “ağ  və  qara  qırğızlar” 
(Yenisey  ətrafındakı)  rəng  simvolik  olaraq  siyasi-konfes- 
sional  əhəmiyyət  daşıyırdı1.  Rəng əsasında  formalaşan  böl­
mələr çoxluq təşkil edirlər ki,  bunlar da aşağıdakılardır:
'Е к еев  H.B.  Э тнодем ограф ическая  характери сти ка  населения  А лтая  X IX   - 
начало  X X   вв.  //А ктуальны е  воп росы   истории  и  культуры   С аяно-А лтая. 
Г о р н о -А л тайск,  1998,  вы п.2.,  с. 116._________________________________________
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə  153

---