Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik institutu

2.  belek;
3. kidik;
4. şiltak;
5. arık.
Arık  qəbiləsi  də  iki  yerə:  san  və  kuçuk  yarımqrupla- 
rına bölünürdü.  S.Abramzon arık və tınımseit etnonimlərini 
müstəqil  tayfa birliklərinə aid edir.1
S.M.Abramzon  da  buqu  qəbiləsinin  o  dövr  etnonim ­
ləri  arasında  hegemon  olduğunu,  Issık-Kul  gölü  ətrafında 
məskunlaşdığım  göstərirdi1
 2.  Bu  qəbilə  özü  ətrafında  30  et­
nonim daşıyıcısım birləşdirirdi. Buqu qəbiləsindən sonra öz 
gücü  və  qüdrəti  ilə  tanınan  etnonim  sarıbaqışüıx.  Bunlann 
nəslindən 
sayılan 
manaplar(başçılar) 
özlərinin 
döyüşkənliyi,  cəsurluğu  və  mərdliyi  ilə  digərlərindən 
fərqlənmişlər.  Sanbaqış  qəbiləsi  4  yarımqrupa  bölünür.  1. 
Isenqul  (Bulat);  2.  Çerikçi  (Temir),  3.  Nadirbek;  4.  Ateke 
(b ay ).
Sanbaqış  manapları  Ormon,  Torogeldı  və  Çantay 
haqqındakı  əfsanələr  qırğız  xalqı  arasında populyardır.  Bu 
etnonim də öz ətrafına 36 etnonim daşıyıcısım birləşdirmiş­
dir.
TÜRK DİLLƏRİNDƏKİ ETNONİMLƏR, ONLARIN 
ETİM OLOGİYASI VƏ  LEKSİK-SEMANTİK 
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Miiasir  Sibir  tatarlarının  olduğu  yerlərdə  m üxtəlif 
xalqların  (qanşıq)  nümayəndələri  yaşamışlar.  Burada  şor,
_____
Ş şk əf OR UCOVA. Qıpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər
1 Абрамзон C.M.  Кыргызы  и  их  этногенетические  и историко-куль­
турные связи.  Бишкек,  1990, с. 17.
2Абрамзон  С.М.  Этнический  состав  киргизского  населения  Север­
ной  Киргизии  //Труды  Киргизской  археологической  экспедиции,
т.4, М„  1960, с.42.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 158
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologiyası məsələləri, 111 cild. Bakı, 2012
Asiya qəbilə  xalqları  -  özbək,  qırğız və  qazax,  qaraqalpaq, 
uyğur və  s.  xalqlar,  Ural regionundan -  başqırdlann əcdad­
ları  və  m üxtəlif  vaxtlarda  assimilyasiya  olunmuş  qıpçaq, 
xəzər,  kimak  və  s.  xalqlar  yaşamışlar  ki,  aşağıda  onlardan 
bəhs ediləcəkdir:
Aba  -   Saqay  (xakas)  qəbiləsindən  olan  nəsil  adıdır.
N.K.Frolov  bu  etnonim  daşıyıcılarının  üzvlərinin  keşmiş 
Sibir xanlığında aşkar olunduğunu  göstərir.1  V.V.Radlovun 
lüğətində  də  saqay qəbiləsində  kıy aba etnoniminin olduğu 
qeyd  edilmişdir.2  Tatar  tədqiqatçısı  M.A.Saqidullin  aba 
etnoniminin  Abakan  toponimində  mühafizə  edildiyini  ya­
zır.3  Fikrimizcə,  -kan  (kanqlı)  formantınm  “su  hövzəsi”, 
mənasının  isə  “aba qəbiləsinin  çayı”  kimi  götürsək,  bu  eti­
mologiyanın  düzgünlüyünə  şübhə  qalmaz.  Digər  tərəfdən, 
aba- kökünün  semantikasına nəzər  saldıqda bütün  türk dil­
lərində  həm  ata,  həm  də  ana  xətti  ilə  “böyük”,  böyükdən 
böyük”, “m əndən böyük” mənalarını daşıdığını görürük.
N.A.Baskakov 
Aepa 
poloves  antroponiminin  iki  his­
sədən ibarət 
(ai 
- “ay”  və 
aba -  
“böyüklərə  müraciət”)  iba­
rət olduğunu yazır.4
N.K.Frolov 
da aba-,  abi-,  abu 
appelyativ  köklü topo­
nimlərin  etimologiyasını  araşdırarkən  onların  mənasının
'Н.К.Фролов.Тюркские  этнонимы  междуречья  Тобола  и  Ишима  // 
Этническая  история  Сибири  и  сопредельных  территорий.  Омск, 
1992, с.73.
2  Раддов В.В.  Этнографический обзор турецких племен Сибири и 
Монголии. Иркутск,  1929, с.8.
3Сагидуллин  М.А.  Семантико-этимологический  словарь  сибирско-татар­
ских этнотопонимов.  Казань,  1987.
4Баскаков Н.А.  Имена половцов и названия половецких племен  в русских 
летописях //Тюркская ономастика.  Алма-Ата,  1984, с.54._______ _
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 159

---

“böyük”,  “qədim”,  “birinci”  olduğu  qənaətinə  gəlir.1  B iz 
də o  fikirdəyik ki,  aba etnonimi bu və  ya digər türk qəbilə­
lərinin  özlərindən  böyük  daxil  olduqları  tayfa  və  ya  d ah a 
dəqiq desək,  “əcdad”,  “ulu”  seması  ilə əlaqədardır.  “Q ədim  
türk  lüğəti”ndə  də  aba  sözünün  IV  mənasının  “əcdad” , 
“ulu” (прародитель) olduğu göstərilir.1
 2
A b ız -  d ru m  qəbiləsinin yarımbölməsidir;  qazaxlarda 
aşmaylı,  özbəklərdə  -uz etnonimləri  mövcuddur.  Bizə görə, 
abız-aba+uz~us~az~iz-dir.  İkinci  komponentin  VII  əsrin 
əvvəllərində  Mərkəzi  Asiyada  yaşayan  türk  xalqlarından 
olduğu  yazılır.3  DTS-də(Az  III)  bu  söz  etnonim  kimi  (az 
xalqı)  qeyd  edilmişdir4.  Abız  etnoniminin  -   ilkin  variantı­
nın  abayız  şəklində  olduğu  şübhəsizdir,yəni  “abaların  k ö ­
kündən  olan  uzlar”:  biz  abayız.  Başqırd  dilində  abız -  “z i­
yalı”,“oxumuş adam” mənasında verilir ki, bunun da qəbilə 
və  ya  tayfa  başçısının  peşə  təxəllüsü  və  ya  ləqəbi  olduğu 
istisna deyil.5
A q ıt  -   qırğızlarda  solto  qəbiləsinin  yarımbölməsidir. 
Hidronim adında “Aqitka” kimi mühafizə olunmuşdur.
Aytaq -  qazax  və  qaraqalpaqlarda -  xitay -  tayfa,  qə­
bilə yarımqrupu, etnonimidir.
A ydake  -   sarı  baqış  və  sayak  qırğız  qəbilələrinin  ya- 
rımbölməsi  etnonimidir.
_____
Şəkər ORUCOVA.Qtpçaq qrupu türk dillərində etnonimlər
1 H.K.Фролов.  Типы антропонимов на карте Тюменской области// 
Лингвистические  исследования,  Тюмень,  1976, с. 115.
2 Древнетюркский словарь. Л.,  1969,  с.1
3Тадыкин  В.П.  Этимология  этнонима  мундус/АЯзыки,  духовная 
культура  и  история  тюрков.традиции  и  современность.  В  3-х 
томах,Казань,1992, с. 120.
4 Древнетюркский словарь. Л.,  1969, с.72
5 Башкирско-русский словарь,  1996,  с. 192.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 160
AMEA Nəsimi adma Dilçilik İnstitutunun türk dilləri şöbəsi
Türk dillərinin tarixi-müqayisəli leksikologfyası məsələləri, III cild, Bakı, 2012
Alabaş -  sayak qırğız qəbilə yarımqrupu etnonimidir.
Bu  etnonimin  birinci  komponentinin  (ala)  semanti- 
kası  türk  dillərində  demək  olar  ki,  eynidir:  ala+ baş-  baş- 
qırd  dilində:  д/а-«пестрый»,  «пятнистый»,  «пегий» 
(БРС, 1996,22);  özbək  dili:  о/а-«пестрый»,  «пятнистый», 
«пегий»,  «рябой»(УРС,  1969,300);  tatar:  ala-  «пегий», 
«пестрый»,  «пятнистый»  (Тат.РС,1993,  23);  Sibir  tat: 
ala  «пестрый»,  «пегий»,  «полосатый»,  «с  большими 
пятнами»  ;  qazax:  ala  -  «пестрый»,  «пегий»,  «неодина­
ковый»  (Каз.РС,28);  türk .alaca  -  «пестрый»  (ТрРС, 
1994,  14);  özbək:  boş  «голова»,  «начальник»,  «предво­
дитель»,  «макушка»,  «начало»  (БРС, 1996,22);  çuvas: 
puç  «голова»  (РЧС,1992,35);  vakut:  bas  «голова»  (ЯРС, 
1994,  19);  türk:  baş  «голова  (Тр.РС, 1994,35);  qazax:  bas 
«голова»,  «начальник»,  «глава»,  «старший»,  «верши­
на»,  «начало»  (КРС,2001,с.72); tatar:  baş  «голова»,  «на­
чальник»,«руководитель»,  «глава»,  «главарь»,  «вер­
шина»,  «верховье»,  «начало»(ТРС,1993, 40).  Göründüyü 
kimi,  bütün  türk  dillərində  bu  etnonim  (alabaş)  ləqəb  mə­
nalı  semantikaya  malikdir.  V.V.Radlovun  lüğətində  də  bu 
mənada  qeyd  olunmuşdur  (I  т.,1 
ч
., 
357).  “Qədim  türk  lü- 
ğəti”ndə ala -  eyni  mənada verilmişdir (ДТС,  32).
Asan  -   altay  qəbilə  adlarından  biridir.  Bu  etnonim 
qazaxlarda jetım u , qaraqalpaqlarda bolqalı, qırğızlarda adı- 
gine, jetigen,  baqış,  cediger,  munquş  tayfa  yarımbölmələ- 
ridir.2
'Тумашева  Д.Г.Языковые  и  этнические  связи  сибирских  татар  // 
Советская тюркология,  1987, с.2!
2Лезина  И.Н.,  Суперанская  А.В.Словарь-справочник  тюркских  родопле­
менных  названий.  М.,1994,  с.88.
Qıpçaq qrupu türk dillərinin leksikası, səhifə 161

---